نقش و جایگاه مسجد در تحقق شعار سال (ایجاد هم‌دلی و هم‌زبانی بین دولت و مردم)

یکی از حرکت‌ها و سنت‌های قابل تقدیر، و مرسوم در طی سالیان اخیر که از اثربخشی بالا و نتایج مثبتی در سطح جامعه اسلامی برخوردار گشته، معنون شدن سال جدید به عنوان و شعاری خاص و متناسب با فضا و شرایط منطقه‌ای و حتی جهانی و نیز وضعیت داخلی کشور بوده است. اگر نیم‌نگاهی دقیق و توأم با تأمّل بیشتر، به موضوعات و شعارهای انتخاب شده در این سال‌ها داشته باشیم درخواهیم یافت که خوشبختانه در تمامی این سال‌ها مساجد به معنای اعم و عناصر، اجزاء و منابع انسانی فعال و مرتبط با مسجد به طور اخص از جایگاه ویژه‌ای در تحقق و اجرایی کردن آن‌ها برخوردار بوده‌اند. در تداوم این سنت پسندیده و مبارک، نام‌گذاری‌ سال‌های شمسی و انتخاب شعار سال توسط مقام معظم رهبری در پیام‌های نوروزی معظم له، امسال نیز شعار: «دولت و ملت؛ هم‌دلی و هم‌زبانی» انتخاب شده است. در این راستا، باز هم مساجد از نقش مؤثر و تأثیرگذاری والایی در گام برداشتن جهت اقدام عملی و عملیاتی کردن این شعار در بستر جامعه دارا بوده و در همین ارتباط مطالبی به شرح زیر جهت دستیابی به اهداف عالی تبیین شده در این خصوص به اجمال و خلاصه مطرح می‌شود.

مسجد از دیرباز، از جایگاه ویژه‌ای در میان دولت‌ها و ملت‌های مسلمان برخوردار بوده است. با بنای پایه‌های اولیه حکومت اسلامی در زمان رسول گرامی اسلام (ص)، اولین نهاد اجتماعى که آن حضرت در مدینه تأسیس کرد مسجد بوده است. پیامبر گرامی اسلام (ص) به‌عنوان پایه‌گذار و مؤسّس مسجد، هیچ‌گاه نگاه تک بُعدی و کارکرد صرفاً عبادی و مناسکی به مسجد نداشتند. بلکه مسجد را به‌عنوان مکانی می‌دانستند که تمام امور مملکت را از آنجا اداره و هدایت می‌نمودند. همچنان‌ که لازمه نهاد اجتماعى به ‏جهت‌ استمرار نقش و وظایف اولیه شکل‏گیرى آن، اداره و مدیریت توسط فرد یا شخصیتی است که بتواند به بهترین نحو ممکن آن را اداره نماید و در سایه آن، زمینه‌های هدایت جامعه را فراهم کند؛ به همین خاطر خود آن حضرت علاوه بر انجام رسالت آسمانی که از سوی خداوند متعال به عهده ایشان نهاده شده بود بهبه‌عنوان امام مسجد به تبلیغ و نشرِ دینِ تازهِ شکل‌یافته اسلام پرداختند. اگر ‌نگاهی به وضعیت مساجد در این دوران داشته باشیم درخواهیم یافت که بسیاری از امور حکومت اسلامی که توسط نبی مکرم اسلام (ص) بنا نهاده شده بود بستر و خاستگاه شکل‌گیری آن از مساجد و در مساجد بوده است و از همان زمان تاکنون، مساجد، جایگاه ویژه‌ای در نگاه حکومت‌ها و حکام داشته‌اند و از سویی دیگر مسجد در بین عامه مردم و جوامع اسلامی، منزلت و شأن والایی داشته و یکی از مکان‌های تلاقی تعامل دولت‌ها با مردم بوده است، به گونه‌ای که دولت‌ها با بهره‌مندی از بستر مساجد سعی کرده‌اند خواسته‌ها و اهداف و برنامه‌های خویش را تبلیغ و تبیین نمایند.  

با مرور کارکردهایى که مسجد در طول تاریخ چه به شکل هم‌زمان و چه دوره‏اى انجام داده است، "مى‏توان گفت مسجد دو نوع کارکرد اصلى و فرعى و یا دائمى و مقطعى  داشته است. کارکرد اصلى و دائمى مسجد، کارکرد عبادى و مناسکى آن است که در طول تاریخ، این کارکرد به‌طور مستمر همراه مسجد بوده و انقطاعى در این امر صورت نگرفته است. گرچه در راستاى این کارکرد، دورانى پر تسلّط و گاهى دورانى با رکود و قصور داشته است که البته این امر نیز نشأت گرفته از شرایط جوامع، زمان، مکان و رویکردهاى مسلمانان به امر عبادت بوده است. کارکردهاى فرعى و مقطعى مسجد نیز داراى ویژگى‏هایى است که این ویژگى‏ها باعث تقویت این کارکردها در مسجد شده است."[1] کارکرد فرعی مسجد با توجه به مقتضیات زمانی و موقعیت مکانی، ایجاد شده و شکل می‌گیرد؛ بنابراین با عنایت به اینکه شعار و عناوین نام‌گذاری سالانه با توجه به شرایط و فضای حاکم بر جامعه شکل می‌گیرد و برای یک مقطع زمانی یک‌ساله در نظر گرفته می‌شود. (اگر چه هدف غایی آن سالانه نبوده و برنامه درازمدت و دائمی مدنظر می‌باشد؛ به همین خاطر باید در طول یک سال طوری برنامه‌ریزی گردد که این شعار در بین تمام لایه‌‌های جامعه اعم از دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی و نیز اقشار جامعه فرهنگ‌سازی و نهادینه شود.) برنامه‌ریزی برای این امور جزو کارکردها و نقش‌های فرعی مسجد محسوب شده و نیازمند توجه جدی جهت به سامان رساندن این وظیفه خطیر و سنگین  توسط متولیان مسجد است.  

امروزه با توجه به اینکه نظام حاکم بر کشور ما یک نظامی مبتنی بر دین مبین اسلام بوده  و غالب شیوه‌ها و روش‌های حکومت‌داری آن برخواسته از همین مبانی الهی است و مسجد نیز پایگاه و خاستگاه بسط و ترویج دین‌داری و ولایت‌مداری است؛ بنابراین باید بسیاری از امور مختلف جامعه اسلامی به‌خصوص منویات و نظرات برخاسته از فرمایشات ولی امر مسلمین و رهبری نظام در مساجد تبیین و تحقق یابد. همچنان که حضرت امام (ره) نیز در همین ارتباط می‌فرمایند: " از مسجد باید امور اداره بشود. مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشد و این طور نباشد که خیال کنند حالا که دیگر ما پیروز شدیم دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟! پیروزی ما برای اداره مسجد است."[2] با این گفتار مشخص می‌شود که حضرت امام (ره) و به پیروی از ایشان مقام معظم رهبری همواره با تأسّی از سیره و سنت رسول گرامی اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) جایگاه ویژه‌ای برای مساجد قائل بوده‌اند و پیروزی انقلاب را نیز به واسطۀ اداره مسجد می‌دانند. با این اوصاف و تعابیر، تردیدی در چند بُعدی بودن مسجد نیست و مختص کردن آن تنها برای اقامه نماز جماعت و یا اجرای برنامه‌های تبلیغی و فرهنگی برای اهالی و جماعت حاضر در مسجد امری شایسته نیست، برای اینکه بنا به فرمایش معظم له اگر بناست امور مختلف جامعه اسلامی از مسجد اداره شود پیش نیاز آن  در گرو برنامه‌ریزی درست، مدون و نظام‌مند برای برداشتن گام‌های عملی در اجرایی نمودن نظرات و دیدگاه‌های نشأت گرفته از سیره و سنت نبوی (ص) و ائمه اطهار (ع)‌ است.

براساس تحقیق به‌عمل آمده، استفاده از فضای مسجد برای ایجاد هم‌دلی و وحدت میان امت اسلامی دارای سابقه دیرینه‌ای است که اولین بار توسط نبی مکرم اسلام (ص) با عنوان پیمان اخوت بین مسلمانان مهاجر و انصار در مدینه منعقد گردید. در این حرکت نوین ضمن اینکه از یک سو پایه‌های وحدت و برادری بین تمامی مسلمانان بنا گردید از سوی دیگر نوعی هم‌دلی و اخوت مابین بالاترین مقام و ریاست عالیه حکومت اسلامی یعنی شخص رسول گرامی اسلام (ص) و مردم در همین پیمان جلوه یافت؛ زیرا پیامبر با حضور در مسجد مانند سایر مسلمانان با همتا و هم‌شأن خویش یعنی حضرت علی (ع) این پیمان را منعقد نمود. به تعبیری دیگر بهترین و ناب‌ترین جلوۀ هم‌دلی و برادری میان دولت و مردم در قالب همین پیمان در مسجد شکل گرفت. احیاء این روش و سنت نیکوی اسلامی با عنوان و نگاهی فراگیرتر بین دولت و ملت که دو بال‌ پرواز و صعود جامعه اسلامی به سوی مراتب بالای کمال و ترقی به‌حساب می‌آیند، حرکتی‌است که می‌تواند با توجه به شرایط موجود کشور و نیز منطقه و جهان اسلام، دریچه‌ای نویدبخش برای گشودن باب تفاهم و دوستی ملی بین دولت‌مردان و تمامی لایه‌های اجتماعی جامعه از هر قشر و صنف و نژاد و طبقه و ... برای رسیدن آسان‌تر و سهل‌الوصول‌تر به آرمان‌های متعالی و اهداف والای انقلاب شکوهمند اسلامی تلقی گردد.

دراین‌راستا، شایسته است متولیان و فعالان امور مساجد در ابعاد کلان و خرد با توجه به جایگاه مسجد در تحقق شعار سال، ضمن هموار نمودن راه‌های دستیابی به اهداف عالی تعیین شده برای آن، بسترهای تعامل و همکاری مشترک فی‌مابین ملت و دولت را در بستر مساجد فراهم نمایند. در ادامه بحث به تعدادی از عوامل مؤثر در این خصوص اشاره می‌شود:

الف- ائمه محترم جماعت بیش از سایرین، رسالت و نقش ارزنده‌تری در این راه داشته و بایسته است این نقش و وظیفه را کمافی‌السّابق به بهترین نحو مطلوب اداء نموده؛ چرا که ائمه محترم جماعات مساجد به عنوان امام و نفر اول مسجد محسوب شده، وظیفه‌ای سترگ در این راه به دوش آن‌هاست.  و نیز ایشان علاوه بر اینکه مدیریت معنوی فضای درونی مسجد را عهده‌دار بوده، عامل وفاق و هم‌دلی در سطح محل و محیط هم‌جوار مسجد نیز هست. همچنان که طبق فرمایش رسول گرامی اسلام (ص) در خصوص جایگاه و منزلت ائمه محترم جماعت در مساجد آمده است: "افضل الناس فى المسجد الامام ثم الموذّن ... ."[3]؛ برترین افراد در مسجد امام است بعد مؤذن و ... . ائمه محترم جماعت با توجه به اینکه در خط اول ارتباطی با عامۀ مردم از طبقات و اقشار مختلف هستند می‌توانند بهترین نقش واسطه‌ای را در ایجاد فضای دوستی و هم‌دلی با دولت‌مردان ایجاد کنند.

ب- محیط مسجد، محیطی معنویت‌ساز و اخلاق‌مدار است، به تبع مخاطبانش تحت‌تأثیر این فضای معنوی قرار خواهند گرفت. همان‌گونه که در بالا اشاره شد، مساجد بیوت الله است و خانه خدا در روی زمین و در چنین خانه‌ای افرادی متقی، باایمان و متدین که در صحت و سلامت فکر و اندیشه و رفتار هستند حضور پیدا می‌کنند. همچنان که خداوند می‌فرماید: «اِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَاللَّهِ مَنْ امَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ اْلاخِرِ وَ اَقامَ الصَّلوةَ وَ اتَى الزَّکوةَ وَ لَمْ یَخْشَ اِلاَّاللَّهَ فَعَسى اُولئِکَ اَنْ یَّکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ»؛[4] ترجمه: منحصراً تعمیر مساجد خدا به دست کسانى است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز «پنجگانه» به پا دارند و زکات مال خود را بدهند و از غیرخدا نترسند آن‌ها امیدوار باشند که از هدایت‌یافتگان هستند. یکی از اصول اولیه و بدیهی امور اخلاقی، داشتن نگاهی مثبت و بدون دو‌رنگی و ریا و به عبارتی بسط و توسعه هم‌دلی و هم‌زبانی و یک‌رنگی اهالی مسجد است. حال اگر کمی دقیق‌تر به این موضوع نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که یکی از مهم‌ترین دلایل در چگونگی برقراری ارتباط صمیمانه و برادرانه بین افراد مسجدی را عمدتاً باید در مکان اولیه و شروع آشنایی‌ مخاطبان آن‌ها جستجو کرد.

حضور افراد در چنین جمع مؤمن و باارزش، هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم، اثرات عمیق اصلاحی و هویت‌بخشی دینی و ارزشی را در آن‌ها فراهم می‌نماید و در نهایت موجب نهادینه شدن شخصیتی صالح و پرهیزگار و عملکردی مفید و ارزشمند در آن‌ها خواهد شد. هر چه این حضور و مشارکت در برنامه‌های دینی و فرهنگی و ... مساجد، بیشتر و فعالانه‌تر باشد و ارتباطات نیز تنگاتنگ و صمیمانه‌تر در بین آن‌ها باشد، نهایتاً مسجد تبدیل به کانون هم‌دلی و یک‌رنگی و صفا و صمیمت خواهد شد. و تمام کدورت‌ها نیز به‌واسطۀ این هم‌دلی از بین خواهند رفت و با ادامه این روند شاهد رشد پیشرفت در ابعاد معنوی و مادی و نیز رهنمون‌سازی اهالی مسجد به سوی کمال انسانی و نائل شدن به درجه رفیع اشرف مخلوقات شدن خواهیم بود و آخرالامر، پیآمد و نتیجه این حرکت، ایجاد مدینه‌ای فاضله در اجتماع بشری خواهد بود.

ج- برخورداری مخاطبان مسجد از رفتار و کرداری مؤمنانه و ارزش‌مدارانه، با عنایت به اینکه غالب اهالی مسجد به ویژه نمازگزاران آن افرادی مقید و پای‌بند به اصول و موازین اخلاقی و اسلامی هستند. نخستین درسی که یک فرد مسجدی از این کلاس مقدس می‌آموزد ایجاد نگاه و رفتاری مؤمنانه نسبت به دیگر نمازگزاران و نیز اهالی محل و در نهایت گسترش و بسط آن در سطح جامعه است. درواقع، یک نمازگزار به عنوان نماد و اسوۀ یک فرد متدین به‌صورت مبلغی سیّار عمل نموده و به‌طور غیرمستقیم به تبلیغ آموزه‌های دینی و اسلامی بهره‌مند شده و یاد گرفته شده از مسجد می‌پردازد. در همین راستا حضور در مسجد، یکى از آثار ایمان و تعبد و تعهد و صلاحیّت دینى افراد است و همین تقیّد عملى، مرز دین‌دارى و روح اطاعت آنان را، از اشخاصى که به خصلت ایمان و اطاعت پاى‏بند نیستند تفکیک مى‏گرداند. درواقع، این امر یکى از ملاک‏هاى ارزش‌گذارى مؤمنین است. همچنین شرکت در نماز جماعت نوعى ارزش محسوب مى‏شود. این ارزش بر دیگر ابعاد معنوى، اجتماعى و اقتصادى و ... نمازگراران تأثیرگذارى مستقیم دارد. کسانى که در مسجد حضور فعال دارند بیش از دیگران بر رعایت اصول هم‌دلی و هم‌زبانی در جامعه اصرار مى‏ورزند؛ چون هنجارهاى عرفى حاکم بر جامعه اسلامى در راستاى ارزش‌هاى اسلامى است، به تبع این افراد ارزش‌هاى عرفى جامعه را نیز بیشتر مراعات مى‏کنند.

د- یکی از انواع مهم آموزه‌ها وآموزش‌های ارائه شده در مسجد حول محور هم‌دلی و هم‌زبانی و برادری شکل می‌گیرد به عنوان نمونه می‌توان به یک آیه و یک روایت اشاره نمود: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»؛[5] در حقیقت مؤمنان با هم برادرند پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید امید که مورد رحمت قرار گیرید. پس از نزول همین آیه بوده است که پیامبر گرامی اسلام (ص) میان مسلمانان در مسجد پیمان اخوت را برقرار کرد. همچنین امام علی (ع) می‌فرمایند: «یَدُ اللهِ مَعَ الجَماعَة»؛ [6] هرجا مردم هستند، عنایت الهی و کمک الهی و پشتیبانی الهی هم هست. مسجد بستری است که در طی شبانه روز حداقل چند همایش معنوی در چند نوبت صبح، ظهر و عصر، مغرب و عشاء با اقامه نماز جماعت شکل می‌گیرد و با این حرکت معنوی، اجتماعی از مؤمنان تشکیل می‌شود و دست خدا که نشانۀ اخلاص و هم‌دلی و هم‌زبانی این اجتماع است همراه و بر بالای سر آن‌ها خواهد بود. که این اجتماع ناشی از وجود هم‌دلی و هم‌زبانی در میان اهالی مسجد است و مؤید آن خواهد بود؛ چرا که تا این هم‌دلی و یک‌رنگی و هم‌زبانی و در نهایت وحدت نباشد هیچ‌گاه جمعی یک‌دل، شکل‌ نخواهد گرفت.

ه- سرشاری فضای مسجد ازآموزه‌ها و مفاهیم وحدت آفرین و تشویق و ترغیب کننده روحیه و منش همدلی و همزبانی در بین عامه مردم. علّت محبوبیّت و قداست و ارزشمندى مساجد این است که مردم در آن‌ها با معارف قرآن آشنا شوند و با حضور مستمّر خود سخنان خاندان عترت و نبوّت که حافظان شریعت و پاسداران آیین اسلام و شارحان کتاب و سنّت‌اند - را بشنوند و در نتیجه راه و رسم صحیح زندگى را بیابند و عنصرى صالح به بار آیند و به کلید و رمز خوشبختى دست یابند و دیگران را هم به سر منزل مقصود ره نمایند و معناى دوستى خدا و رسول نیز همین است. آنچه را که یک مسلمان در مساجد می‌شنود کلامی است برگرفته از متون، منابع و مراجع الهی. آیات وحی که در قالب کتاب قرآن کریم به‌عنوان اولین مصحف شریف که در مساجد ورود پیدا نموده است مباحثی جز اهداف هدایت‌گرانه ندارد. احادیث و روایات از پیامبر اعظم حضرت محمد (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز در ادامه و برگرفته از آیات الهی هستند که به زبانی قابل فهم برای همه اقشار و طبقات جامعه اسلامی تبیین و تشریح شده‌اند. معنا و مفهومی که در بطن و حتی ظاهر آن نهفته است معنایی جز هدایت و سوق بشر به سوی کمال ندارند. قطعاً داشتن روحیه همدلی و همزبانی یکی از مقدمات و پیش شرط‌های گام برداشتن در مسیر تعالی و کمال خواهد بود.

ه- نوع برنامه‌ها و برون‌دادهای مسجد مبتنی بر اصل ایجاد وفاق و هم‌دلی و هم‌زبانی است از سوی دیگر برنامه‌ها و فعالیت‌هایی که در مساجد صورت می‌گیرد نیز تماماً در راستای هدایت و سوق‌دادن مسلمانان به سوی كمال و خدایی‌شدن هستند. هیچ مکانی به اندازه مساجد در آن از مباحث ارزشی، اخلاقی و معنوی که زمینه‌ساز هدایت و سعادت بشری است مطرح نمی‌شود. تمام کلماتی که در قالب وعظ، خطابه، سخنرانی و دعا و نیایش و ... در مساجد منعقد می‌شود همگی سرشار از محتوا و مفاهیم هدایت‌گرانه بوده و هر مخاطبی که این دستورات و اطلاعات را به‌خوبی در زندگی روزمره خویش به‌کار بندد یقیناً جزو افراد هدایت شده محسوب خواهد شد.

آنچه در بالا مطرح شد تنها بخش کوچکی از ظرفیت‌هایی بوده که از سوی مسجد امکان اجرا و عملیاتی شدن آن وجود داشت. در پایان این مقال تعدادی راهکارهای پیشنهادی جهت اجرای بهینه و مطلوب شعار سال در ارتباط با دولت، متولیان مسجد و مردم به شرح زیر ارائه می‌شود:

-        دولت‌مردان با حضوری بیش از پیش و پررنگ‌تر و با استمرار (نه صرفاً نمادین) همراه با داشتن برنامه و هدف، ضمن اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به عموم مخاطبان مسجد در خصوص کم و کیف فعالیت‌های اجرایی دولت از بستر مساجد برای بسط و گسترش شعار سال استفاده بهینه نمایند.

-        ایجاد نگاه ویژه در مسئولان اجرایی کشور لازم است تا مسجد را به‌عنوان نقطۀ ثقل و گرانی‌گاه تحقق شعار سال به‌شمار آورده و در این راه‌ ضمن برداشتن گا‌م‌های عملی، راه‌کارهای اصولی و منطقی در تعامل و همکاری با مردم را فراهم سازند؛ چرا که مسجد مربوط و مختص به یک قشر یا طبقه و نژاد خاص نیست بلکه تمامی آحاد جامعه از هر قشر و صنف و لایه اجتماعی در آن حضور دارند؛ بنابراین بستر مسجد بهترین مکان برای ایجاد هم‌دلی و هم‌زبانی بین این طبقات و اقشار مختلف اجتماعی با دولت‌مردان و مسئولان اجرایی است.

-        شایسته است متولیان مساجد بدون مدّنظر قرار دادن مباحث جناحی و خطی و گروهی و ... فضای مساجد را برای حضور مسئولان اجرایی و دولتی‌ها مهیا نمایند. تا این عزیزان بتوانند در محیطی آرام و بدون تنش، اهداف و برنامه‌های دولت و نظام را با هدف اطلاع‌رسانی و ارتقاء سطح آگاهی‌های عموم مردم بیان نمایند. در چنین شرایط و زمینه‌ای، شاهد خواهیم بود که مساجد به یکی از نقش‌ها و وظایف ذاتی خویش عمل نموده و فضای هم‌دلی و هم‌زبانی را در سطح جامعه گسترش و بسط خواهد داد و ازاین‌طریق گام‌های عملی در اجرای منویات مقام معظم رهبری در جهت ایجاد هم‌دلی و هم‌زبانی بین دولت و مردم به منصه ظهور و بروز خواهد رسید.       

-         ائمه جماعات، روحانیون و مبلغین از تریبون منابر و وعظ و خطابه نسبت به فضاسازی لازم برای تحقق شعار سال بهره‌گیری نمایند. لازمۀ این حرکت و به‌وجود آوردن فضای هم‌دلی و هم‌زبانی، ایجاد جریانی دوسویه و تعاملی در بستر مساجد است. درواقع، مساجد به مثابه پل ارتباطی بین دولت و مردم، و ائمه جماعات به‌عنوان راهنما و مشوق این ارتباط عمل نموده و هر دو جریان را به هم متصل و مرتبط می‌سازند.