نقش مسجد در تربیت دینی کودکان و نوجوانان

مقدّمه

حضور جوانان در مسجد دارای موضوعیتی ویژه است امّا حضور این قشر مستلزم آن است که انسان از اوایل کودکی و نوجوانی با مسجد آشنا شده باشد؛ بنابراین دوران کودکی و نوجوانی به ‌قدری حساس است که اگر از فرصت آن استفاده نشود و شخص ساخته‌وپرداخته نشود امکان بازسازی او هیچ‌گاه مثل اوّل مقدور نخواهد بود پس والدینی که نسبت به آوردن کودک و نوجوان خود به مسجد مقیّد باشند حضور آنان را در مسجد در مقطع جوانی تضمین کرده‌اند.

با توجّه به مطالعات و بررسی‌های اندکی که انجام شده مقالات و کتب فراوانی درزمینۀ نقش تربیتی مسجد به ‌خصوص در رابطه با جوانان نگارش یافته و کمتر به نقش مسجد در تربیت کودک و نوجوان پرداخته که این مقاله در صدد است نقش مسجد را از منابع عمومی موجود جمع‌آوری نموده و به‌صورت دسته‌بندی شده در اختیار قرار دهد. پس ضروری به نظر می‌رسد که والدین و تمامی دست‌اندرکاران تربیت به این اصل مهم که نقش اصلی آن را مکان‌های مقدّسی مثل مساجد ایفا می‌کنند، آشنایی پیدا کنند و خود با مساجد بیشتر مأنوس شوند تا فرزندانشان هم با این مکان‌ها رابطۀ بیشتری پیدا کنند و اثرات تربیتی در آن‌ها ظهور و بروز پیدا کند و جوانانی به بار آیند که با روحیۀ دینی و مذهبی خدمتکار اسلام و جامعه به شمار روند.

این نوشتار بر آن است که راه‌های جذب کودکان و نوجوانان به مسجد و نیز اثرات و فواید گرایش آنان به این مکان را از منابع اخلاقی-تربیتی قابل دسترس جمع‌آوری نموده و به روش تحلیلی-توصیفی در اختیار قرار دهد.

الف) مفهوم شناسی

1. مفهوم لغوی:

تربیت به معنای پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است.^[1]

مسجد به معنای جای سجده و محلی که مسلمانان در آن نماز گذارند، آمده است.^[2]

مفهوم اصطلاحی:

مسجد عبادتگاه مسلمانان،^[3] جایی که آنان در آن نماز می‌خوانند یا مراسم دینی انجام می‌دهند.^[4] کلمۀ مسجد اسم مکانى است که سجده در آن انجام مى‏شود، مانند خانه‏اى که به خاطر سجده براى خدا ساخته مى‏شود و جمع مسجد، مساجد است. مساجد به معنی مواضع سجود از اعضای بدن نیز آمده است و اگر اعضای سجده را که عبارت‌اند از پیشانی، دو کف دست، دو سر زانو و نوک شست پاها، مسجد می‌نامند برای این است که اینها نیز به نوعی با سجده ارتباط دارند.^[5]

تربیت ایجاد کردن تغییرات مطلوب در کسی یا متربّی و نیز به رفتارهای مناسب و مطابق با آداب و سنت‌های هر جامعه گویند.^[6] به فعلیت رساندن نیروی بالقوه که در دین مبین اسلام از وظایف حتمیّۀ هر کسی شمرده‌شده که خود و هر کس که در حوزۀ تسلّط اوست را تربیت کند و خویشتن را مسئول پرورش آن داند.^[7] فرآیند کمک به فرد تربیت‌پذیر برای ایجاد تغییر تدریجی در گستره زمان، در یکی از ساحت‌های بدنی، ذهنی، روحی و رفتاری اوست که به‌واسطه عامل انسانی دیگر برای دست‌یابی وی به کمال و شکوفاسازی استعداد‌ها یا بازدارندگی و اصلاح صفات و رفتارهای او است.^[8]

ب) اهمیت آشنایی فرزندان با مسجد

یکی از مکان‌هایی که می‌توان کودک را با معنویت آشنا کرد، مسجد است و اولین گام به‌سوی نماز و عبادت، قدم نهادن در این مکان است. همواره باید کودک را تشویق نمود تا به عبادت و مسجد روی آورد چرا که اگر شالوده ساختمان معنوی کودک را مثل ساختمان جسمی او محکم بنا کرد آیندۀ او که منتهی به نوجوانی و جوانی او می‌شود درخشان خواهد بود. یکی از ثمرات رفت‌وآمد به مسجد انس پیدا کردن با مسجد است همین که کودک می‌بیند دیگران در یک صف به‌سوی یک جهت و هدف، نماز می‌خوانند خود تأثیر مثبت می‌گذارد.^[9]

از طرفی هم نوجوانی دورانی پر از تغییرات گوناگون است و مرحله‌ای انتقالی و مهم به شمار می‌رود. در این مرحله هر چه در زندگی گذشته نوجوان رخ‌داده است، در وضع فعلی او اثر می‌گذارد و اتفاقات و تربیت این مرحله نیز در وضع زندگی آینده‌اش تأثیرات پایداری خواهد داشت. از همین رو بسیاری از بزرگ‌سالان به فرصت‌های ازدست‌رفته در دوران نوجوانی خویش برای ادامه تحصیل، کار، پیشرفت مذهبی و... افسوس می‌خورند. در زمانی که نوجوان به‌سرعت با تغییرات جسمانی مواجه می‌شود، اجتماع از او می‌خواهد که مستقل و مسئولیت‌پذیر باشد و روابطش را با همسالان به نحوی مناسب تنظیم کند. در این دوره از نوجوانان خواسته می‌شود که دروس خود را به خوبی مطالعه کنند، تکلیف‌های اسلامی را انجام دهند و برخی انتظارات دیگر که تحقق آن برای نوجوانان کار آسانی نیست. با توجه به موارد مذکور اهمیت مسجد به‌منزله محیطی تربیت‌کننده نمایان می‌شود.^[10]

درمجموع حضور کودکان و نوجوانان در مسجد از اهمیت و ارزش ویژه‌ای برخوردار است و سنگ بنای آیندۀ آن‌ها ست‌. حضور آنان را در مسجد باید سرمایه تربیتی والایی به حساب آورد، سرمایه‌ای که در آینده می‌توانند با کمک آن تجارت معنوی، اخلاقی و فرهنگی کنند.^[11]

ج) عوامل مؤثر در جذب کودک و نوجوان به مسجد

1. والدین:

جلوه‌های رفتاری والدین و نقش الگویی آنان در ترغیب فرزندان به نماز و مسجد از والاترین احساسات مذهبی است. به دیگر سخن زیباترین اوقات، زمانی است که فرزندان شاهد اقامه نماز پدر و مادر خود هستند، زیباتر از آن زمانی محقّق می‌شود که یک رفتار را همراه با تجارب خوشایندی برای بچه‌ها فراهم کرد و آن بازکردن بابی از خانه به طرف مسجد است که کودکان و نوجوانان جهت ارضای نیازهای عاطفی خود از طریق مذهب ارضاء شوند. هنگامی‌که فرزندان پدر و مادر خود را در حال اقامه نماز مشاهده می‌کنند در روان آن‌ها احساسی بسیار لطیف و خوشایند جلوه‌گر می‌شود و به نماز و مکان نماز علاقه‌مند می‌شوند.^[12] این است که قرآن کریم می‌فرماید: «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ...‌»^[13] «ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید!...»

وجود مقدّس امیر مؤمنان علیj در نهج‌البلاغه این موضوع را این‌چنین تبیین فرموده‌اند که: صفحه دل نوجوان هم‌چون زمین مستعدّی است که هیچ گیاهی در آن نروییده و آماده هر نوع بذرافشانی است. «إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْه‏.»^[14]

از فرمایش امیر مؤمنانj چنین نتیجه گرفته می‌شود که نوجوانان عمیقاً نسبت به رفتار الگوهای مطلوبشان علاقه‌مند و کنجکاو هستند. وقتی به الگوی محبوبی علاقه‌مند شدند تلاش می‌کنند آن الگو را در نهاد وجودی خویش وارد نمایند. به‌عبارت‌دیگر وقتی آن‌ها نسبت به رفتار بزرگ‌سالان همچون پدر و مادر که الگوهای رفتاری فوق‌العاده مؤثری هستند، الگوگیری می‌کنند اثراتش در اعمال و رفتارشان ظاهر می‌شود.^[15]

پس اگر چنین فضایی بر خانواده‌ها حاکم باشد که اهل مسجد، تهجّد و نماز باشند، والدین بهترین و مطمئن‌ترین همراه برای کودکان و نوجوانان خواهند بود و رفتار آنان مورد توجه و تقلید آگاهانه قرار می‌گیرد. به قول نبی گرامی اسلام حضرت محمّدn: «الْمَرْءُ عَلَى دِینِ خَلِیلِهِ‏ وَ قَرِینِه.‏‏»^[16] «مرد هم‌کیش دوست و رفیق خود است.»

قابل‌ذکر است اگر در برنامۀ عبادی توسط والدین سهل گیری شود رفتن به مسجد و حضور کودکان و نوجوانان برای آنان در مسجد ملال‌آور نخواهد بود چرا که خداوند خود فرموده: ... [یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ ]...‌^[17] «... خداوند، راحتی شما را می‌خواهد، نه زحمت شما را!...»

فرزندان همان‌گونه که به خوراک، پوشاک و بهداشت نیاز دارند از نظر رفتاری یک گرایش مذهبی و معنوی و دینی هم در وجودشان هست که شکوفایی و تقویت آن به حمایت و توجّه کامل پدر و مادر نیاز دارد. اگر والدین به نیاز مذهبی فرزندانشان توجّه کنند و از همان دوران کودکی در تقویت و شکل‌گیری آن کوشا باشند یقیناً نتیجۀ آن را در تربیت صحیح فرزندان و مقیّد بودن آنان به نماز و قوانین دینی خواهند دید.^[18]

رسول خداn می‌فرمایند: «کُلُ‏ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى‏ الْفِطْرَةِ حَتَّى یَکُونَ أَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِهِ‏‏؛^[19] هر کودکی با فطرت خدایی متولّد می‌شود و این پدر و مادر هستند که او را [از مسیر فطرت سلیم خود منحرف ساخته] یهودی و نصرانی بار می‌آورند.»

2. دوستان:

خانواده به عنوان نخستین کانون تعلیم و تربیت نقش عمده‏اى در برقرارى ارتباط کودکان و نوجوانان با مساجد دارد. بر این اساس اسلام سفارش مى‏کند: «فرزندان را از کودکى به نماز و روزه عادت دهید تا تقیّد به فرایض در بزرگ‌سالی بر آنان دشوار نگردد.» خانواده و دوستان از مهم‌ترین عوامل تشکیل‌دهندۀ شخصیت افراد هستند که در شکل‌گیری اندیشه تربیتی، سیاسی، تحصیلی و دینی فرد مؤثر خواهند بود. در خارج از خانواده، دوستان بر ارزش‌ها و بینش‌های کودکان و نوجوانان تأثیر زیادی دارند. از آنجایی که روابط دوستانۀ نوجوانان، قوی‌تر و مؤثرتر از دیگر رده‌های سنّی است، اهمیت گروه دوستان بیشتر می‌شود. خانواده‌ها باید به گونه‌ای غیرمستقیم بر دوستان و دوست‌یابی فرزند خود نظارت کنند و ملاک‌های دوست خوب و اهمیت دوست و دوستی را برای آنان بازگو کنند تا فرزندشان به‌وسیلۀ دوستان مؤمن و مقیّد به آموزه‌های دینی از جمله مسجد علاقه‌مند شوند.^[20]

وقتی‌که نوجوان دوست مسجدی داشته باشد هنگامی‌که با یکدیگر از مدرسه و یا محیط ورزش و بازی برمی‌گردند و به طور کلی هر موقع که بیرون از خانه همراه باشند دوست او که مقیّد به اقامه نماز جماعت و اول وقت آن‌هم در مکانی مثل مسجد باشد او را با خود همراه می‌کند و به مسجد می‌برد ولی اگر روحیات دوست او روحیۀ دین‌گریزی و عدم تقیّد به نماز و امور دینی و نماز جماعت باشد و اشتیاقی به مکان‌های مقدّس و مساجد نداشته باشد قطعاً در روحیۀ نوجوان هم تأثیر خواهد گذاشت و او را از این مسائل دور خواهد کرد.

3. امام جماعت مسجد:

امام جماعت در هر مسجدی عاملی مهم در پیشرفت مسجد به شمار می‌رود و اگر دارای ویژگی‌های لازم باشد تأثیری شایسته در تحوّلات مثبت در کودکان و نوجوانان و در نتیجه گرایش آنان به مساجد خواهد داشت.^[21] این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

3-1. آگاهی امام جماعت از مسائل مذهبی، فرهنگی و اجتماعی

اگر امام جماعت توانایی و اندوختۀ علمی زیادی داشته باشد هنگامی‌که سؤالی از طرف کودکان و نوجوانان در زمینه‌های مختلف مطرح شود او با استفاده از معلومات خود در زمینه‌های مختلف ازجمله اعتقادی، جامعه‌شناسی، روانشناسی و... پاسخگوی آنان خواهد بود. همین قدرت علمی روحانی مسجد باعث اطمینان آنان خواهد شد لذا همواره سعی می‌کنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و روشن است که برقراری ارتباط با یک روحانی ابتدا از مسجد شروع می‌شود.

3-2. وقت‌شناسی و حضور منظّم

ضرورت دارد که امام جماعت در کلّیۀ کارهای مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات کند، به‌موقع به مسجد بیاید و نماز را اقامه کند، اوقات سخنرانی را تنظیم و با توجّه به حال حضّار مطالب خود را بیان کند و از ذکر مطالب اضافی خودداری ورزد.

3-3. شیوایی بیان

مطالبی که امام جماعت بیان می‌کند،‌ باید حتی‌المقدور ساده و شیوا باشد و از تلفّظ کلمات و جملات عجیب و غریب و نا‌مأنوس بپرهیزد؛ ‌یعنی درعین‌حال که علمی، تخصصی و باسواد صحبت می‌کند، سنگین و نامفهوم صحبت نکند و این باعث می‌شود که کودکان و نوجوانان به حرف‌هایش علاقه نشان دهند ‌در غیر این صورت با توجه به روحیه و کم‌ظرفیت بودن آنان، خستگی و کسالت بر آن‌ها عارض می‌شود و این باعث بی‌میلی آنان به مسجد خواهد شد.^[22]

3-4. خلّاقیّت و ابتکار

اگر امام جماعت این ویژگی را داشته باشد یعنی هر آنچه را که می‌خواهد به کودک و نوجوان بفهماند با ذکر مثال‌ها، حکایت‌های تاریخی، شوخ‌طبعی، داستان‌های شیرین و با رعایت نکات روانشناسی کودک و نوجوان به گونه‌ای زیبا عرضه کند مسجد برای آنان جذاب‌تر خواهد شد.

3-5. همراهی و دوستی با نوجوانان

امام جماعت مسجد می‌تواند با کنار گذاشتن بعضی از محدودیت‌های کاذب یا غیرضروری، بین خود و نوجوانان،‌ آن‌ها را به خود نزدیک کند؛ به‌قدر معقول با آنان صحبت کند،‌ احوال آن‌ها را در حالت عادی و غیرعادی جویا شود و حتی‌المقدور در هم‌نشینی‌ها همراه آنان باشد و از هر فرصتی برای بیان مقصود خویش و آموزش دین، اخلاق، ادب و احکام استفاده کند.

3-6. احترام و تواضع

احترام گذاشتن به دیگران و داشتن حالت تواضع در مقابل افراد، نوعی ارادت قلبی به آنان است و با این منش می‌توان دیگران را به خود جذب کرد حال اگر تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی، ‌آن‌هم با نوجوانان و کودکان که دارای قلبی پاک و جویای صحبت هستند، صورت گیرد، قطعاً موفقیت‌های چشمگیری به دست خواهد آمد.

3-7. آراستگی ظاهری

روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونۀ خوبی‌ها مطرح شود؛ بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لباس بپوشد، تمیز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر استفاده کند؛ شاید یکی از دلایل ضرورت این ویژگی به خاطر آن باشد که نوجوانان به ظاهر خود و دیگران توجّه زیادی دارند.

3-8. توانایی جسمی

در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی‌ها لازم است امام جماعت، مسائلی نظیر وقت دیگران و سنّ حاضران را مراعات کند؛ ‌حال اگر امام جماعت سن بالایی داشته باشد، طبیعتاً نماز طولانی می‌شود و ممکن است مأمومین نوجوان خسته شوند.^[23]

4. هیئت امنای مسجد:

اگر هیئت امنای مسجد در ادای وظایف خویش جدّیّت داشته باشند و مصمّم حرکت کنند، در امور مسجد اختلال پیش نمی‌آید، پس وقتی‌که کودکان و نوجوانان ببینند که امور مسجد دارای نظم خاصی است گرایش بیشتری به مسجد پیدا می‌کنند.^[24]

هیئت امنا باید به مسئلۀ نوجوانان اهتمام داشته باشند و باید توجه کنند که ادارۀ‌ امور مساجد نباید به شکل سنّتی باشد، یعنی به شکلی که گاهی اوقات مشاهده می‌شود اکثر کودکان و نوجوانان را به دلیل شلوغ کردن، حرف زدن و غیره از مسجد بیرون می‌کنند، ‌یا نسبت به آنان بدرفتاری می‌شود، چرا که این نوع برخوردها سابقۀ بدی را در اذهانشان باقی می‌گذارد.^[25]

5. بهداشت مسجد:

مساجد محل نشر معارف و فرهنگ اسلامی هستند و مأذنه‌های آن ندای نویدبخش سعادت و پاکیزگی و شعار النظافه من الایمان را سر می‌دهد پس سزاوار است که نخست خود این مکان‌ها به این شعار جامعۀ عمل بپوشانند. هرگاه فضای مسجد پاکیزه باشد و موارد آزاردهنده در آن نباشد فضایی به وجود خواهد آمد که شمیم عطرآگین آن انسان را به‌طرف خود خواهند کشاند.^[26]

یکی از مأموریت‌های مهم حضرت ابراهیم و اسماعیل: این بود که همیشه مساجد را پاک و مطهّر نگاه دارند: «... وَ عَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعَاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ»^[27] «... و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: خانه مرا برای طواف‌کنندگان و مجاوران و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!» لذا مسئولان مسجد در خصوص نظافت منظّم مسجد توجّه بیشتری را مبذول دارند تا رعایت این مسئله منجر به رغبت بیشتر نوجوانان به مسجد شود.

6. امکانات تفریحی و سرگرمی در کنار مسجد:

در زمان ما دامنه تهاجم دشمن به قلمرو اندیشه‌های دینی گسترش یافته است و دشمنان برای تباه کردن جوامع اسلامی و گمراه نمودن نوجوانان مسلمان از صدها شیوه و ابزار گوناگون بهره می‌جویند در مقابله با این موج ضدّ فرهنگی و دینی باید تمامی ابزار و امکانات موجود را به‌کار بست و یک کار تبلیغی اصولی را از سنگر مساجد پی‌ریزی نمود. ازجمله کارهای زیر بنایی در این زمینه بنا نهادن مؤسسات و مراکز آموزشی فرهنگی در کنار مساجد است. وجود چنین مراکزی نسل امروز را با مسجد پیوند می‌دهد و از تکرار افسانه تلخ و غمبار جدایی دین از دانش و نسل جدید جلوگیری می‌کند.^[28]

بهتر است در کنار مساجد مکانی برای بازی کودکان قرار داده شود تا به شوق بازی و یا اسباب‌بازی بیایند و کم‌کم با مسجد آشنا شوند گرچه به شوق تفریح و بازی می‌آید ولی کم‌کم عشق به مسجد پیدا می‌کنند در این صورت روحیۀ امید و تعبّد در او زنده شده و از کودکی با معنویّت در لباس بازی آشنایی پیداکرده، بازی و مسجد در کنار هم نقش می‌بندند.^[29]

7. هدیه و محبّت:

رسول خداn فرمودند: «الْهَدِیَّةُ تُورِثُ‏ الْمَوَدَّة»^[30] «هدیه، محبّت می‌آورد.»

شخصی می‌گفت: «با فرزند کوچکم به مسجد و برای نماز جماعت رفتیم. بین دو نماز، شیرینی به افراد دادند. فردا شب پسرم گفت: بابا! مسجد نمی‌رویم؟ ازآن‌پس هر وقت او را به مسجد می‌برم، اگر شیرینی و... نبود، وقتی بیرون آمدیم حتماً برایش شکلات می‌خرم تا پیوند مسجد آمدن با برخورداری از یک چیز دوست‌داشتنی در ذهن او گسسته نشود و علاقه به مسجد و نماز، تداوم یابد.»^[31]

می‌توان گفت اگر در مناسبت‌های مربوط به اهل‌بیتb در مسجد مراسمی برپا شود و بعد از آن پذیرایی انجام گیرد باعث گرایش بیشتر کودکان و نوجوانان به مسجد خواهد شد. اگر در مسجد برای آنان جشن تکلیف گرفته شود و به آن‌ها شیرینی و عیدی و کادو داده شود یا اعطای مدال و اهدای جوایز و تشویق‌ها در مسجد برگزار شود، خواه‌ناخواه تأثیر مطلوب خود را خواهد گذاشت؛ و این گره زدن خوشی‌های زندگی با نماز و مسجد خواهد شد.^[32]

د) آثار و فواید گرایش کودکان و نوجوانان به مسجد

1. دین آموزی و تقویت ایمان و اعتقاد:

اگر کودکان و نوجوانان پایه‏هاى اعتقادى استوار و تربیت دینى درست نداشته باشند، آسیب‏پذیرترین قشر جامعه در مقابل امواج گناه و فساد اخلاقى و اجتماعى به شمار مى‏آیند. دشمنان اسلام و انقلاب اسلامى نیز، برنامه و بودجه زیادی را براى تهاجم فرهنگى اختصاص داده‏اند و با همۀ ابزارها و شیوه‏ها در پى جدا ساختن این قشر جامعه از جریان مقدّس اسلام و مسائل توحیدی و اعتقادی هستند. چه خوب است که برای صیانت آنان از این آفت‌ها برنامه‌ریزی کرد.^[33] می‌توان گفت یکی از این برنامه‌ها به مسجد بردن آنان است؛ چرا که مسجد در تغذیۀ فکرى، روحى، عاطفى و هدایت آنان در بستر صراط مستقیم و بر اساس قرآن و عترت به‌عنوان مکان مقدّس گام بزرگی را می‌تواند بردارد.

شرکت در نماز و حضور در مساجد، گواه ایمان و اعتقاد انسان است. چنانچه در روایت معصومین: هست که می‌فرمایند: «شرکت در نماز جماعت مسجد، دلیل و گواه بر نمازخوان بودن آن در بین مردم است»^[34] و در جای دیگر می‌فرمایند: «إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یَعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ‏ بِالْإِیمَانِ‏ ...‏»^[35] «رفت‌وآمد مداوم در مسجد شهادت و گواه بر ایمان وی خواهد بود ...»

فردی که به مسجد رفت‌وآمد داشته باشد از آموزه‌ها و صحبت‌های دیگران استفاده می‌کند، وقتی‌که نوجوانی در مسجد برای نماز حاضر شود و بعد از نماز صحبت‌های امام جماعت را بشنود در ایمان و اعتقاد او اثرات بسیار سازنده‌ای را می‌گذارد چرا که امام جماعت در مورد مسائلی چون امامت، ولایت، معاد، قبر و قیامت، دنیا و مذمّت دنیاگرایی در قالب احادیث و حکایات سخنرانی می‌کند در روحیۀ وی اثر گذاشته و باعث تقویت مبانی اعتقادی و ایمان او خواهد شد.

2. تعلیم قرآن و دعا:

در میان همۀ مباحث و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآن در مسجد دارای اهمّیتی ویژه است زیرا قرآن و مسجد پیوندی خاص با یکدیگر دارند. پیامبر گرامی اسلام فرموده‌اند: «إِنَّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآنِ»^[36] «مساجد را برای (خواندن و فهمیدن) قرآن بناکرده‌اند.» و نیز فرموده‌اند: «مَنْ‏ أَحَبَ‏ الْقُرْآنَ‏ فَلْیُحِبَّ الْمَسَاجِد»^[37] «دوستدار قرآن، مسجد را نیز باید دوست داشته باشد.»

3. پرورش حبّ اهل‌بیتb

یکى از راه‌های محبّت اهل‌بیت در کودکان و نوجوانان، پدید آوردن صحنه‏ها و فضاهایى است که آن‌ها در شرایط روحى خاصّى قرار بگیرند و به‌تدریج حسّ درونى آنان بیدار شود و جذب گردند. چه‏بسا اگر آنان را به حال خود رها کرد، به این سمت و جهت کشیده نشوند و به مجالس دعا و توسّل نیایند. ولى اگر ترتیبى دهیم که در این فضا قرار گیرند، جذب مى‏شوند. مثلاً اردوهاى فرهنگى و زیارتى و دیدار از حرم‌ها، زیارتگاه‌ها، شرکت در مجالس دینى و دعا و توسّل و عزادارى و ملاقات با شخصیت‌های معنوى،  برگزار شود.^[38] بنا به نظر بنده این امور با حضور آنان در مسجد به‌دست می‌آید وقتی‌که کودک و نوجوان در مسجد حضور پیدا می‌کنند و در مسجد مجلس عزا و نوحه برپا شود عواطف آنان بر محور اهل‌بیتb رشد و تعالی می‌یابد.

4. دوست‌یابی:

هنگامی‌که یک کودک و نوجوان به مسجد رفت‌وآمد داشته باشد می‌تواند دوستان زیادی پیدا کند و از دوست‌یابی در مراکز سوء و فحشاء و دوستان ناباب مصون بماند. حضرت علیj هنگام بر شمردن آثار رفت‌وآمد و مراوده با این مکان مقدّس یکی از فواید آن را «... أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏ ...‏‏»^[39] «... برادر ایمانی که در مسیر خداوند از او استفاده کند...» بیان می‌فرمایند؛ و نیز از مضمون حدیث معصوم که می‌فرمایند افرادی که وارد مساجد می‌شوند افراد شایسته و اصیل هر قومی هستند، می‌توان استفاده کرد که به یقین همه‌کس توفیق نخواهد داشت نامش در شمار افراد دعوت‌شده به مسجد باشد و مسجد جایگاه افراد شایسته و مورد اعتماد است لذا می‌توان در آنجا دوستان دینی و واقعی خود را پیدا کرد.^[40]

5. نظم آموزی:

مسجد در یک جامعۀ اسلامی جایگاه تجمع منظّم و همه‌روزۀ مؤمنان حق‌جوست. آوای ملکوتی اذان به‌خودی‌خود آنان را به مسجد فرامی‌خواند و جلسه‌ای منظّم از دوستداران معارف اسلامی فراهم می‌آید بنابراین وقتی‌که کودکان و نوجوانان به مسجد بیایند و این نظم و هماهنگی اهل مسجد با همدیگر و با امام جماعت را می‌بینند این را برای خود الگو قرار می‌دهند و مسئلۀ نظم و یکپارچگی بیشتر برایش تجلّی و بروز پیدا می‌کند.^[41]

6. ایجاد آرامش روحی و روانی:

مسجد خانۀ الهی در گستره زمین و پناهگاه مؤمنان است. در آنجا دل‌ها با ذکر و یاد خدا آرام‌گرفته، از تنش‌های روانی دور می‌شوند. جسم در سایۀ آرامش روحی سالم و متعادل می‌شود بنابراین آرامش روح تندرستی انسان را تضمین می‌کند و این اطمینان و آرامش که نتیجۀ ذکر خداست «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ‌‌»^[42] «آن‌ها کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد!» در سایۀ مذهب و قداست مکان‌های مذهبی به اوج خود می‌رسد. پس اگر کودک و نوجوان امروز به مسجد رفت‌وآمد داشته باشند تندرستی روحی و روانی آن‌ها تضمین‌شده خواهد بود همان‌طور که حضرت رسول اکرمn می‌فرمایند: «... مَنْ‏ کَانَتِ‏ الْمَسَاجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللَّهُ لَهُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ ...»^[43] «هرکس مساجد خانه‌اش باشد خداوند آسایش و آرامش را برای او ضمانت می‌کند.»

7. پرکردن اوقات فراغت:

هرگاه کودک و نوجوان به مسجد رفت‌وآمد داشته باشند و در مسجد با برنامه‌های مختلف، پرمحتوا و متنوّع مشغول شود از این راه‌ها ارضاء فکری می‌گردد و هیچ‌گاه در ذهنش مکانی برای فرهنگ مبتذل غرب باقی نمی‌ماند.^[44]

برای پر کردن اوقات فراغت آنان خوب است که به مناسبت‌های مختلف، مسابقه‌های کتاب‌خوانی، اردوهای تفریحی-زیارتی از طرف مسجد برگزار شود و نوجوانان در این مسابقات و اردوها شرکت کنند این کار باعث می‌شود که اوقات فراغت آن‌ها به طور مفید و با معنویّت پر شود و آن‌ها متوجّه می‌شوند که مسجد علاوه بر اینکه جایگاه عبادت است مکانی برای تفریحات سالم نیز هست.

8. تقویت خلّاقیت و مسئولیت‌پذیری:

امیر مؤمنان علیj می‌فرمایند: «لَا تَسْتَصْغِرَنَ‏ عِنْدَکَ الرَّأْیَ الْخَطِیرَ إِذَا أَتَاکَ بِهِ الرَّجُلُ الْحَقِیر»^[45] «افکار ارزشمند افراد غیر مهمّ را کوچک نشمارید.» با توجّه به فرمایش حضرت می‌توان گفت که چه خوب است برای آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان و نوجوانان، مسئولیت‌هایی چون مؤذّن و مکبّر بودن بر عهدۀ آنان گذاشته شود و نیز هنگام برگزاری مراسم‌های مذهبی ازجمله اعیاد و ایام شهادت معصومینb که مسجد نیاز به تزیین و یا سیاه‌پوشی دارد از آن‌ها کمک گرفت، هنگام قرائت قرآن، توزیع و جمع‌کردن این کتب مقدّس را بر عهدۀ آنان گذاشت. برای تمیزی و نظافت محیط مسجد از آنان کمک گرفت. برای پیشبرد فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی از تفکّرات آن‌ها بهره گرفت که این باعث شکوفایی استعدادهای نهفتۀ آنان و تقویت نیروی خلّاقیت و ابتکار در آن‌ها و علاقۀ بیشتر به مسجد و نماز می‌شود.

9. پرورش روحیۀ جمع‌گرایی:

از تأثیرات مناسب مسجد بر تعلیم و تربیت افرادی که در آن حضور می‌یابند تقویت و پرورش روح جمع‌گرایی، انعطاف‌پذیری، نظم‌پذیری و پیوستن به جمع را می‌توان برشمرد. حضور در مسجد درون‌گرایی، خودمحوری افراطی و بیگانگی از جمع را از کودکان و نوجوانان دور می‌کند. هنگامی‌که آنان وارد مسجد می‌شوند با افکار گوناگون، اشخاص متفاوت برخورد می‌کنند این علاوه بر آثار تربیتی و آموزشی، روح فردگرایی و خودبینی را در آنان از بین می‌برد و باعث می‌شود تنها به منافع شخصی خود فکر نکند و در صورت تزاحم منفعت شخصی و منافع جامعه، مصلحت شخصی را کنار گذاشته و جامعه را از خود بداند.^[46]

نتیجه گیری:

مسجد مکانی مقدّس است که در ابتدا تداعی‌کنندۀ نماز جماعت و مراسم‌های دینی و مذهبی می‌باشد امّا اسلام مسجد را پایه‌گذاری نمود تا افزون بر دعا و نیایش و عبادت کانون تعلیم و تربیت و فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی نیز باشد. یکی از کارکردهای مهمّ این نهاد مقدّس کاربری آن در خصوص امور تربیتی و آموزشی است. این مکان با کارکردهای زیادی که دارد می‌تواند والدین و تمامی دست‌اندرکاران تربیت را کمک نموده و راه‌گشای بسیاری از مشکلات تربیتی آنان به شمار رود و از این طریق می‌توانند استعدادهای فطری خداجویانه کودکان و نوجوانان خود را بیدار نگه‌داشته و باعث تقویت باورهای مذهبی و اعتقادی آنان شوند.

راهکارها:

انتخاب امام جماعت جوان، صبور، مشاور و خلّاق برای مساجد.

تعلیم خانواده‌ها جهت تربیت فرزندان بر محور مسجد و نماز جماعت.

تشویق فرزندان با هدایا و جوایز به خاطر شرکت در نماز جماعت و حضور در مسجد.

برگزاری مسابقات فرهنگی و کتاب‌خوانی در مساجد.

شناساندن آثار نماز و حضور در مسجد به فرزندان و با کمک رسانه‌های جمعی، گنجاندن چنین مطالبی در کتب درسی توسط آموزش‌وپرورش.

فهرست منابع و مآخذ:

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازى.

نهج‌البلاغه، ترجمه حسین انصاریان.

ابن‌بابویه، محمد بن على‏، علل الشرائع‏، قم، داورى‏، 1385‏.

ابن بابویه قمی‏، ابوجعفر محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین‏ حوزه علمیه، 1413ق.

اعرافی، علیرضا، فقه التربیه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381.

پرهیزکار، علی‌اکبر، تشویق و تنبیه کودکان، قم، پیام دبیر، 1383.

تمیمى آمدى، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غررالحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات‏، 1366.

حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیتb، 1104ق‏.

حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، اسماعیلیان، 1369.

رضایی، علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، قم، مؤسسه فرهنگی ثقلین، 1382.

طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، سید محمدباقر موسوى همدانى، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

عرشی نیاسر، عباس، مسجد گوهر بی‌همتا، قم، معروف، 1387.

عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، 1374.

قرائتی، تقی، آیین امامت مسجد، قم، زیّنی، 1390.

کریمی، رضا، کلیدها و تکنیک‌های طلایی تربیت برتر، قم، نسیم حیات، 1386.

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محمدباقر کمره‌اى، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1407ق.

مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت‏، دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.

محدّثی، جواد، عشق برتر، قم، بوستان کتاب، 1381.

معاونت فرهنگ، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز، نماز  - مسجد و خانواده، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامه نماز، 1390.

معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، 1360.

نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، قم، مؤلّف، 1373.

نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت 1408ق.

نرم‌افزارها:

جامع تفاسیر نور 1/2، مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامی.

جامع الأحادیث 5/3، مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى‏.