مسجد جاوید، پایگاه انقلاب

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مرکز رسیدگی به امور مساجد؛ مسجد جاوید تهران از جمله پایگاه‌هایی بود که پس از گشایش و استقرار شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح در آن، در عرض یک سال و نیم فعالیت (اردیبهشت 1352 تا آذر 1353)، توانسته بود با انتخاب رویکرد علمی، زمینه‌های مبارزات سیاسی را برای جوانان فراهم نموده و تبدیل به یکی از مساجد پرآوازه تهران شود؛ این شهرت به دست نیامده بود مگر با سخنرانی روحانیان سیاسی و چهره‌های مبارز و تشکیل کلاس‌های مختلف و جلب جوانان؛ که همین شهرت و کارنامه پربار منجر به تعطیلی زود هنگامش توسط ساواک شد.

مسجد جاوید تهران در خیابان شریعتی (شمیران قدیم) کوچه شهید جوهرچی واقع شده است. این محله که به «باغ صبا» معروف بود یکی از مراکز اقلیت‌نشین تهران به حساب می‌آمد که بیشتر ساکنان آن ارامنه و عده‌ای نیز یهودی بودند. با گذر زمان و اضافه شدن مسلمانان به این محله، ضرورت احداث یک مسجد احساس می‌شد، البته این در حالی بود که در حوالی آن منطقه سه مسجد دیگر به نام‌های نوریان، امام حسین(ع) و مسجد الرضا(ع) وجود داشت. در سال 1349 فردی به نام «حاج عباس جاوید تجریشی» که خود ساکن محله باغ صبا بود، برای باقی نگاه داشتن نام نیک از خود، در محله مذکور زمینی به مساحت دویست و پنجاه متر مربع وقف کرد و کار ساخت مسجد با هزینه وی آغاز شد. کار ترسیم نقشه بنا به حسین لرزاده، معمار معروف تهران واگذار شد و در نهایت مسجد به نام بانی و واقفش «جاوید» نامیده و در اردیبهشت سال 1352 افتتاح شد.[1]

مراسم افتتاح پس از جلب رضایت دکتر محمد مفتح برای اقامه نماز جماعت و سخنرانی شیخ فضل‌الله محلاتی و با حضور حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی و فخرالدین حجازی که از وعاظ ممنوع‌المنبر بودند، برگزار شد.[2] در آغاز جمعیت کمی به مسجد می‌آمدند که به مرور بر تعدادشان افزوده شد؛ البته نماز جماعت ظهر و عصر به دلیل این‌که منطقه تا حدودی تجاری بود و نیز نزدیکی وزارت بهداری به مسجد و حضور کسبه و کارمندان وزارتخانه مذکور، از نماز مغرب و عشا پرشورتر برگزار می‌شد.[3]

اداره امور مسجد بر عهده بانی‌اش، عباس جاوید و برادران حسین و عباس خانی بود. بعد از مدتی جاوید طی نامه‌ای به کلانتری اعلام کرد که چون بیمار است و توانایی اداره مسجد را ندارد مسئولیت این کار را بر عهده دکتر مفتح نهاده است و از آن به بعد دکتر مفتح علاوه بر اقامه نماز به اداره امور مسجد نیز مشغول شد؛ ولی این امر به علت مخالفت ساواک، دوام نیافت و مجددا به خود جاوید سپرده شد.[4] 

در آن برهه زمانی که امام خمینی در نجف در تبعید بودند و اختناق حاکم بر کشور اجازه فعالیت به مخالفان حکومت پهلوی را نمی‌داد و حتی مساجد هدایت و الجواد و حسینیه ارشاد نیز تعطیل شده بودند فعالیت مسجدی تازه برای تبدیل شدن به پایگاهی جدید سبب شد تا دکتر مفتح که ساواک فعالیت‌های وی را محدود کرده بود با پذیرش امامت مسجد جاوید، راهی نو برای جذب جوانان و افراد مبارز پیش روی خود ببیند.[5]

دکتر مفتح از همان آغاز فعالیتش در مسجد جاوید، رویکرد فرهنگی و آموزشی را برگزید. ایشان چون فقط اجازه اقامه نماز جماعت را داشت و ممنوع‌المنبر بود از خطبا و وعاظ مختلف دعوت می‌کرد تا جهت سخنرانی به مسجد جاوید بیایند.[6] در آغاز محور سخنرانی‌های مسجد، امامت، دیانت و آزادی بود و کمتر به مسائل سیاسی پرداخته می‌شد اما از مهر 1352 با پرداختن به مسائل برون مرزی که بارزترین آن مقابله با صهیونیست‌ها بود، فعالیت مسجد کم‌کم رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت.[7] نخستین سخنران این موضوع در مسجد جاوید هم استاد مرتضی مطهری بود که درباره کمک‌رسانی و ارسال وجوه سهم امام به واسطه حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی و از طریق سفیر مصر برای مجاهدین فلسطینی صحبت کرد.[8]  هم‌چنین دکتر مفتح که خود ممنوع‌المنبر بود از شهید مطهری خواسته بود تا درباره موضوع «مجاهد در اسلام» سخنرانی کند که به نظر ساواک مورد توجه بود.[9] 

در سال 1353 جلسات سخنرانی با حضور وعاظی چون آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، حجت‌الاسلام قربانعلی دری نجف‌آبادی و سبزواری با شرکت دانشجویان و دیگر اقشار مردم پرشورتر شد که همین امر حساسیت ساواک نسبت به دکتر مفتح را بیشتر کرد. علاوه بر جلسات سخنرانی و کلاس‌های درس، فعالان سیاسی چون برادران خانی، شهید محمدعلی فیاض‌بخش و دیگران جلسات خود را در طبقه دوم مسجد برگزار می‌کردند. شهید فیاض‌بخش طی فعالیت‌های مبارزاتی خود، اعلامیه‌های زیادی را در جامهری‌ها و زیر جزوه‌های قرآن مسجد جاوید جاسازی می‌کرد تا به دست مردم برسد.[10]

ساواک که مساجد هدایت و الجواد و حسینیه ارشاد را تعطیل کرده بود با تمرکز بیشتر روی مسجد جاوید و مسجد جلیلی، معتقد بود که بعد از تعطیلی مساجد مذکور، عناصر مبارز در این دو محل اجتماع می‌کنند.[11]

به‌طور کلی ماه‌های رمضان و محرم، مساجد کشور فعال‌تر از گذشته بودند و وعاظ و مبارزین از این مناسبت‌ها استفاده کرده بر فعالیت سیاسی خود می‌افزودند. در ماه رمضان سال 1353، در مهرماه، دکتر مفتح علی‌رغم ممنوع‌المنبر بودن سخنرانی می‌کرد و از سخنرانان به‌نامی چون آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی، استاد مطهری، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، فخرالدین حجازی و مداحی چون سیدحسین شمسایی دعوت می‌کرد تا بر منبر مسجد جاوید بنشینند. بیشتر مباحث این دوره حول محورهایی چون مبارزه، فلسطین، نهضت امام خمینی و فتاوای ایشان، قیام امام حسین(ع) و حضرت زینب(س) بود.[12] فخرالدین حجازی نیز حول محور اقتصاد از دیدگاه اسلام و دستورات قرآن در این زمینه، برای مردم سخن می‌گفت.[13]

یکی از کارکردهای مسجد جاوید، هم‌چون بسیاری دیگر از مساجد فعال، بحث تبلیغات و اطلاع‌رسانی بود که در قالب تکثیر و توزیع اعلامیه و نوارهای انقلابی بود؛ از جمله افراد فعال در این زمینه در مسجد جاوید فردی به نام سعید علم‌الهدی بود که روبه‌روی مسجد جاوید دفتر داشت و با همکاری شهید فیاض‌بخش، کار پخش اعلامیه را انجام می‌داد.[14]

کلاس‌های آموزشی از جمله ویژگی‌های مسجد جاوید بود که دکتر مفتح در راستای جذب جوانان به مسجد جاوید از دوستانش می‌خواست از دانشجویان دعوت کنند تا در کلاس‌های مسجد شرکت نمایند. تشکیل کلاس‌های اصول عقاید، اسلام‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ ادیان، اقتصاد، فلسفه، تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه و زبان عربی در کنار راه‌اندازی کتابخانه‌ای در طبقه دوم مسجد که کتاب‌های بسیاری توسط دکتر مفتح و دوستانش در آن‌جا فراهم آمده بود، از جمله اقداماتی بود که با استقبال طبقات مختلف جامعه روبه‌رو شد. این کلاس‌ها در سالن پشت مسجد، اشکوبه و یا در کتابخانه مسجد برای مردان و زنان به‌طور مجزا برگزار می‌شد. اساتید هم خود دکتر مفتح، دکتر بهشتی، دکتر محمدجواد باهنر، علامه جعفری، دکتر دبّونی و دکتر توسلی برای آقایان و خانم حسابی برای خانم‌ها بودند.[15]

نگرانی ساواک بیشتر به خاطر حضور دختران و پسران جوانی بود که در مسجد جاوید پای درس دکتر مفتح حاضر می‌شدند؛ هر چند این کلاس‌ها در مخالفت صریح با حکومت پهلوی نبودند، اما جوانان را در راه مبارزه با حکومت آگاه می‌کردند؛ از همین رو مسجد از طرف مقامات امنیتی به شدت کنترل می‌شد و حتی دکتر مفتح نیز توسط ساواک بازداشت شد که در نهایت با احضار عباس جاوید به کلانتری و گرفتن تعهد از وی، مبنی بر این‌که فقط اقامه نماز در مسجد صورت گیرد و کلاس تفسیر و سخنرانی تعطیل شود دکتر مفتح آزاد شد.[16]

دکتر مفتح بعد از آزادی، آرام ننشست و به فعالیت‌های خود در راستای مبارزه با حکومت پهلوی ادامه داد؛ به گفته حاضران در مسجد، سخنرانی‌های دکتر مفتح با استقبال بی‌نظیری مواجه بود و حتی مردم در خیابان‌های اطراف مسجد نیز می‌نشستند[17] همین امر حساسیت ساواک نسبت به دکتر مفتح را بیشتر از گذشته کرده بود، تا جایی که پرویز ثابتی، مدیر کل اداره سوم ساواک، شخصا طی گزارشی از فعالیت‌های ایشان ابراز نگرانی کرده بود.[18]

در ماجرای دعوت دکتر مفتح از آیت‌الله خامنه‌ای که طی دفعات متعدد زمان سخنرانی‌شان به تعویق افتاده بود، وقتی به مناسبت سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع)، 18 و 19 آبان سال 1353، آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد جاوید سخنرانی کردند، توسط مأموران حکومت پهلوی دستگیر شدند.[19] در پی احضار عباس جاوید به کلانتری، وی اظهار کرده بود که دکتر مفتح مسجد را به کلاس درس تبدیل کرده و این دعوت بدون هماهنگی با بانی صورت گرفته است.[20]

بعد از دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای، دکتر مفتح که خود ممنوع‌المنبر بود بر پله دوم منبر با اعلام این که اجازه صحبت ندارد با اشاره‌ای کوتاه به مسئله دستگیری آیت‌الله خامنه‌ای، به مردم گفت که با آرامش از مسجد خارج شوند، اما مردم که از ماجرا مطلع شده بودند با سر دادن شعار از مسجد خارج شده و اولین راهپیمایی از مسجد جاوید صورت گرفت.[21] در پی این حادثه در سوم آذر 1353، با حمله ساواک به مسجد جاوید، دکتر مفتح نیز دستگیر و به کمیته مشترک ضد خرابکاری منتقل شد و مسجد جاوید نیز در پی این ماجرا تعطیل شد.[22]

پس از دستگیری دکتر مفتح، عباس جاوید مسجد را به اوقاف واگذار کرد و با این اتفاق، حرکت سیاسی ـ فرهنگی مسجد جاوید پایان یافت.[23]

عباس جاوید بانی مسجد، در جنب مسجد سالنی جهت برقراری مراسم بنا کرده بود، ولی بعد از مدتی این سالن به درمانگاه تبدیل شد، اما به دلیل وسعت کم آن، وزارت بهداشت مانع فعالیت آن شد. این مکان در سال 1358 و با همت شهید فیاض‌بخش دوباره راه‌اندازی شد و در نهایت به پایگاه بسیج تغییر کاربری داد.[24]

علاوه بر این امور، مسئولان مسجد جاوید به تبعیت از مساجد فعال، صندوق قرض‌الحسنه‌ای به نام جاوید تأسیس کردند که به افراد نیازمند وام می‌داد؛ این صندوق بعد از پیروزی انقلاب به نبی‌اکرم(ص) تغییر نام داد. مسئولان مسجد هم‌چنین کمک‌های مردمی ‌را جمع‌آوری و سپس توسط هیئت امنا به دست نیازمندان می‌رساندند.[25]

 مریم طحان

فهرست منابع:

1. بهبودی، هدایت‌الله، شرح اسم، زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی 1391.

2. خیری اصل، خیرالله، نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت اسناد)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1392.

3. زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، تهران: دفتر نشر و پخش معارف 1379.

4. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات 1383.

5. مازندرانیان، حمیدرضا، تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1389.

6. میزبانی، مهناز، و منیژه صدری، حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1383.

7. نیکبخت، رحیم، زندگی و مبارزات آیت‌الله دکتر محمد مفتح، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1384.

8. هاشمی‌ رفسنجانی‌، اکبر، دوران‌ مبارزه‌، ج‌ 2، زیرنظر محسن‌ هاشمی‌، تهران‌: دفتر نشر معارف انقلاب 1376.

9. یاران امام به روایت اسناد ساواک: شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات 1382.

10. یاران امام به روایت اسناد ساواک: عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات 1382.

پی‌نوشت‌ها: