به گزارش پایگاه تخصصی مسجد ، اندیشه مترقیانه حضرت امام (ره) در عصر حاضر گشایشی تازه در عرصه حیات زن مسلمان ایجاد کرد. زنان نیمی از پیکره اجتماع انسانی هستند که رفتار، فرهنگ و اندیشه آنها در شکل گیری جامعه انسانی نقش مهمی را ایفا میکنند. زن در اندیشه امام خمینی (ره) از منزلت و مقام والایی برخوردار است. امام در عین دفاع از تساوی زن و مرد از نظر حقوق انسانی، تأکید میکند که در بعضی از موارد تفاوتهایی بین زن و مرد وجود دارد که به حیثیت انسانی آنها ارتباط ندارد، بلکه مربوط به طبیعت آنان است و به همین خاطر هر کدام احکام و حقوق خاص خود را نیز دارند. امام خمینی(ره) با تأکید بر نقش مادری و جایگاه زن در تربیت صحیح فرزندان، معتقد است که مادران در جامعه بزرگترین مسئولیت و شریفترین شغل را دارند. امام خمینی(ره) از حضور زنان در تمام عرصههای فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی به عظمت یاد کرده و زنان را تشویق به این امر میکنند، البته به شرطی که به نقش زن در خانواده لطمه وارد نشود. در نوشتار حاضر به طور مختصر به دیدگاه امام (ره) درباره بانوان پرداخته شده است. تقارن روز میلاد حضرت فاطمه زهرا( س) و روز زن با سالروز میلاد حضرت امام خمینی (ره) بر مناسبت و بایستگی پرداختن به موضوع زنان از دیدگاه امام می افزاید.
پژوهش خبری صدا وسیما:روز ولادت سرتاسر سعادت صدیقه طاهره... را تهنیت عرض میکنم. این ولادت با سعادت در زمان و محیطی واقع شد که زن به عنوان یک انسان مطرح نبود... در چنین محیط فاسد و وحشتزایی، پیامبر بزرگ اسلام دست زن را گرفت و از منجلاب جاهلیت نجات بخشید. و تاریخ اسلام گواه احترامات بیحد رسول خدا (ص) به این مولود شریف است، تا نشان دهد که زن بزرگی ویژهای در جامعه دارد .
روز بزرگ و اجتماع عظیم و محل مبارک، روز ولادت زهرای مرضیه که روز زن است، روز پیروزی زن است و روز نمونه زن در عالَم است. زن نقش بزرگی در اجتماع دارد. زن مظهر تحقق آمال بشر است. زن پرورش دِه زنان و مردان ارجمند است. از دامن زن، مرد به معراج می رود. دامن زن محل تربیت بزرگ زنان و بزرگ مردان است. روز بزرگی است، یک زن در دنیا آمد که مقابل همه مردان است. یک زن به دنیا آمد که نمونه انسان است. یک زن به دنیا آمد که تمام هویت انسانی در او جلوه گر است. پس روز، روز بزرگی است؛ روز شما زنان است.
انقلاب اسلامی ایران در تاریخ جنبش های معاصر در جهان اسلام از منظر نقش و حضور زنان و پیشگامی آنان در انقلاب قابل توجه است در کمتر جنبشی در جهان اسلام می توان از حیث نقش و جایگاه زنان در عرصه انقلاب همچون انقلاب اسلامی ملت ایران همانند یافت. امام خمینی در این باره می فرمایند:
این یک تحولی بود که بشر نمی توانست این تحول را درست کند، این تحول الهی بود یعنی مقلب القلوب این کار را کرد، قلب ها را از آن وحشت بیرون آورد، از آن وحشتی که از این رژیم ها همه داشتند از آن وحشت بیرون آورد و به جای آن تصمیم و شجاعت به ایشان داد به طوری که زنها، بچه ها و مردها، همه به مبارزه برخاستند. کی سابقه داشت که زن در مبارزه بیاید، مقابل توپ و تانک بیاید، این یک تحول روحی بود که خدای تبارک و تعالی در این ملت تحول را ایجاد فرمود و مادامی که این تحول را حفظ کنیم و نهضت را به همانطوری که تا حالا آمده است حفظش بکنیم، برای ما پیروزی هست. اساسا نگاه اسلام به مسئله جنسیت، نگاه درجه دوم است و نگاه اول و درجه یک حیثیت انسانی است که در این امر جنسیت نقشی ندارد و خطاب انسان است. به طور مثال در مقام تقرب الی ا... زنانی چون حضرت زهرا، حضرت زینب و حضرت مریم دارای مقاماتی هستند که فوق تصورات ما است. در قرآن کریم نیز در موارد مربوط به حیثیت انسانی بین زن و مرد هیچ تفاوتی نیست. به طوری که وقتی خداوند متعال می خواهد برای صالحان و کافران مثال هایی بیاورد، از زنان مثال می زند. در واقع گفتمان اسلام، گفتمان «زن حقیقی» است. در این گفتمان کرامت، عزّت و ظرافت زن جایگاه خاصی دارد. اسلام بین زن و مرد تفاوتی قائل نیست یعنی زن و مرد در مواردی «که خداى متعال براى انسان قرار می دهد - از لحاظ حقوق انسانى، از لحاظ حقوق اجتماعى، از لحاظ ارزش هاى معنوى و سیر تکامل معنوى - هیچ فرقى ندارند». امام راحل نیز می فرمایند: «اسلام زنها در مقابل مردها قرار داده؛ نسبت به آنها تساوی دارند.»
دو آفت جوامع اسلامی «تجددمآبی» و «تحجّرگرایی» است. عدهای چنان شیفتة شرایط جدید اجتماعی و فرهنگی در کشورهای پیشرفته شده و مبهوت دنیای صنعتی آنان میشوند که از ارزشهای درستی که دارند، غفلت میورزند و تابعیت محض را خواستار میشوند و در مقابل عدهای، به انگیزة حفظ ارزشها، هر نوع پویایی و بالندگی را نفی کرده تا بدانجا که برخی تعالیم روشن دین را کنار گذارده، به ورطه فراموشی میسپارند. حقوق زنان نیز در جامعه ما از این دو آفت رهایی نداشته، با آن دست به گریبان بوده است.
امام خمینی (ره) از آغاز نهضت اسلامی و احیای دین در عصر حاضر، با هر دو جریان به مقابله پرداخت. در مطالب پیشگفته به خوبی روشن است که ایشان زنان را از غربزدگی و تجددمآبی و تقلید از فرهنگ وارداتی برحذر میداشت و از طرف دیگر، بر خلاف سنت رایج، زنان را به عرصه اجتماع وارد کرد و در طول مبارزه با رژیم پهلوی و در جریان دفاع مقدس، از حضور جدّی آنان در عرصههای سیاسی ـ اجتماعی، نه تنها دفاع کرد، بلکه از زنان جامعه به دلیل این حضور و احساس مسئولیت تقدیر و تشکر میکرد؛ البته ایشان همواره بر حفظ شئون اسلامی تأکید داشتند.
زنان در انقلاب از منظر امام خمینی (ره)
از نگاه امام نقش زنان در انقلاب حتی بیشتر و جلوتر از مردان بوده است. میتوان گفت نگرش مترقیانه امام در بسیج اجتماعی زنان از عوامل پیروزی انقلاب اسلامی بوده است: «من به همه اقشار ملت خصوصا بانوان که سهمی بسزا در این نهضت مقدس دارند و داشتند علاقه متواضعانه دارم و بانوان را در این نهضت پیش قدم می دانم؛ و کراراً گفته ام که بانوان حق بیشتری بر اسلام دارند؛ و خصوص بانوان جنوب شهر تهران، انگیزه قیام اسلامی هستند، و راهنمای سایر اقشار. از خداوند تعالی سلامت و سعادت همگی [را] خواستار [است]، امید است کمک های شایانی را که به خانه سازی نمودید مورد توجه خداوند تعالی و امام امت، ولی عصر – عجل ا... فرجه- باشد. درود بر ملت معظم ایران و بر بانوان عظیم الشأن.
نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی کمتر از مردان نبود
نقش زنها بالاتر از مردها اگر نبود، کمتر نبود. آنان در میدانها حاضر شدند و به واسطه حضور آنها در میدانها مردها اگر قوتشان کم بود، زیاد شد و اگر قوی بودند دو چندان شد. و آنچه که خود شما شاهد بودید در این نهضت اسلامی و انقلاب اسلامی حاضر است، در این انقلاب اسلامی نقش شما بانوان از نقش مردها بالاتر بود. یعنی شما هم خودتان فعالیت میکردید و هم مردها را به فعالیت میکشاندید، بنابراین افتخاری که شما ایجاد کردید قابل تقدیر فراوان است.
ـ مقاومت زنان بزرگوار ما در برابر استکبار بیسابقه است.
چه افتخاری بالاتر از این که زنان بزرگوار ما در مقابل رژیم استکبار سابق و پس از سرکوبی آن، در مقابل ابرقدرتها و وابستگان آنان در صف اول ایستادگی و مقاومتی از خود نشان دادند که در هیچ عصری چنین مقاومتی و چنین شجاعتی از مردان ثبت نشده است.
می شود گفت که بانوان این نهضت را پیش بردند برای اینکه بانوان ریختند توی خیابان ها، در صورتی که بانوان بنابر این نبود که بریزند در خیابان ها، ریختند توی خیابان ها. مردها اگر یک سستی هم احتمال می رفت در آنها باشد، همین معنا آنها را شجاع کرد. مرد وقتی دید زن ها آمدند، مشغول یک عملی هستند، مردها شجاع می شوند. شما بودید که این پیروزی را نصیب اسلام کردید و شما سهم زیادی در این پیروزی دارید، این سهم را نگه دارید. این پیروزی ای که دنبال این بود که همه با هم یک تحول روحانی پیدا کرده بودید، یک تحولی که از عالم غیب شما را متحول کرده بودند، این تحول روحانی را حفظ کنید، وحدت کلمه را حفظ کنید
زن و مشارکت سیاسی از نظر امام
زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد. زنها در جمهوری اسلام رأی باید بدهند. همان طوری که مردان حق رأی دارند زنها حق رأی دارند. زنها را در این دوره های اخیر منحط کردند. از خیانت های بزرگی که به ملت ما شد این بود که نیروی انسانی ما را از دست گرفتند؛ نیروی جوانان ما را به عقب راندند، نیروی بانوان ما را به عقب راندند، بانوان ما را منحط کردند؛ خیانت کردند بر ملت ما. بانوان ما را ملعبه کردند؛ بانوان ما را مثل عروسک ها کردند. بانوان ما جنگجو بودند، اینها خواستند ننگ جو باشند! و خدا نخواست. اینها اهانت به مقام زن کردند. اینها می خواستند زن را مثل شیء، مثل یک چیز، مثل یک متاع به این دست و آن دست بگذرانند. اسلام زن را مثل مرد در همه شئون همان طوری که مرد در همه شئون دخالت دارد زن هم دخالت دارد. همان طوری که مرد باید از فساد اجتناب کند، زن هم باید از فساد اجتناب کند. زنها نباید ملعبه دست جوان های هرزه بشوند. زنها نباید مقام خودشان را منحط کنند و خدای ناخواسته بزک کرده بیرون بیایند و در انظار مردم فاسد قرار بگیرند. زنها باید انسان باشند. زنها باید تقوا داشته باشند. زنها مقام کرامت دارند. زنها اختیار دارند؛ همان طوری که مردها اختیار دارند.
از نگاه امام مشارکت سیاسی زنان هم حق و هم تکلیف آنان است :
خانمها حق دارند در سیاست دخالت بکنند. تکلیفشان این است». «دین اسلام یک دین سیاسی است که همه چیزش سیاست است...
گستره حضور سیاسی زنان از این بُعد عبارتند از:
-1 انتخابات: «زنها حق رأی دارند... حق انتخاب دارند، حق انتخاب شدن دارند».
-2 نصیحت و نظارت بر مسئولین: «درود بر شما بانوان معظم که با نصیحتهای خودتان میخواهید ما را به راه راست وادارید».
-3 انتقاد: «خواهران امروز آزادند و آزادانه از دولت انتقاد میکنند، از هرچیزی که برخلاف مسیر ملت و اسلام باشد انتقاد میکنند. مسائل اساسی را از دولت تقاضا میکنند».
-4 اعتراض:«فردا روز زن است» «زنی که در مقابل یک جباری ایستاد که اگر نفس مردها میکشیدند، همه را میکشتند و نترسید و ایستاد و محکوم کرد حکومت را،... زن یک همچو مقامی باید داشته باشد»
ج - توانایی و ظرفیت سیاسی زنان از دیدگاه امام خمینی (ره)
امواج جدید فمنیسم از آنجا که بر اصل «قدرتطلبی» بر معیار «جنسیت» مبتنی هستند، نمیتوانند در قالب گفتمان سیاسی اسلام و بالطبع در دیدگاه امام خمینی(ره) برای خود، بنیان استدلالی محکمی بیابند. حقیقت آن است که امر «قدرت» در اسلام بر مبنای «ارزش» تعریف میشود و از این حیث نه مؤید جنس مرد و نه مؤید جنس زن است. لذا مشاهده میشود که تصدی قدرت سیاسی نه مبنای رفعت مقام و دوری از آن دلیل تنزل شأن افراد نمیگردد.
«]درباره احوال ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده که:[ ما با خدا حالاتی داریم که نه فرشته مقرب آن را میتواند داشته باشد و نه پیامبر مرسل. این جزء اصول مذهب ما است که ائمه علیهم السلام چنین مقاماتی دارند قبل از آنکه موضوع حکومت در میان باشد. چنانکه بر حسب روایات این مقامات معنوی برای حضرت زهرا (س) هم هست با اینکه آن حضرت نه حاکم است، و نه قاضی و نه خلیفه. این مقامات سوای وظیفه حکومت است»
آنچه از دیدگاه امام (ره) برمیآید، این است که امام (ره) با معیار قرار دادن جنسیت چه اثباتاً و چه نفیاً در تخصیص قدرت سیاسی مخالف بودهاند. امام (ره) قایل به «اصل» «مشارکت همه جانبه» بودند که ارکان این اصل عبارتند از:
-1 دخالت در سرنوشت سیاسی:
زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد.
-2 اصالت حضور در بازی قدرت:
«در نظام اسلامی، زن بهعنوان یک انسان میتواند مشارکت فعال با مردان در جامعه اسلامی داشته باشد. ولی نه به صورت یک شیء. نه او حق دارد خود را به چنین حدی تنزل دهد و نه مردان حق دارند که با او چنین بیندیشند.».
-3 حضور در مسایل سیاسی روز:
باید همه زنها و همه مردها در مسایل اجتماعی، در مسایل سیاسی وارد باشند،.خواهرهایی که تاکنون داخل مسایل روز نبودند، در مسایل داخل بشوند.
-4 حضور معنادار:
«زنان در جامعه اسلامی آزادند و از رفتن آنان به دانشگاه و ادارات و مجلسین به هیچ وجه جلوگیری نمیشود ... زنان از حق رای دادن و رای گرفتن برخوردارند»
از دیدگاه امام خمینی(ره) رشد سیاسی زن ترکیبی از تعالی اخلاقی و حضور فعالش در جامعه است.
لذا معیار ارزشهای دینی و تواناییهای زن در کلیه ادوار بر فعالیتهای سیاسی زن حاکمیت دارد، چنانکه همین دو اصل بهگونهای دیگر در حوزه فعالیت سیاسی مردان نیز، عمل مینماید.
امام(ره) با انقلاب اسلامی و تاسیس حکومت اسلامی راه را بر «مشارکت همه جانبه» زنان در امور حکومتی میگشایند. اینکه گستره مصادیق حضور زن تا کجاست، از این منظر قابل تحدید بهطور کامل نیست و مبتنی بر مصالح روز و اصول دینی است که حکومت اسلامی نسبت به آن اقدام مینماید.
زنان و مدیریت
رساله دکتری بررسی فقهی مدیریت بانوان با تاکید بر دیدگاه امام خمینی (ره) نتیجه گرفته است که با توجه به آیات وروایات دلالت هیچیک بر حرمت مدیریت زنان احراز نگردید. اجتماع زن و مرد یک اجتماع طبیعی است نه قراردادی. قیاس دو اجتماع مدنی و خانوادگی با یکدیگر دلیل منطقی ندارد. دوم اینکه اگر ولایت مطلقه مردان در خانواده ثابت می شد قیاس اولویت هم ممکن بود درحالیکه این ولایت (اگر ثابت باشد) محدود به امور زناشویی است بنابر این تسری این ولایت محدود به اجتماع صحیح نخواهد بود. سوم آنکه بسیاری از پُست های کلان مدیریتی از سنخ ولایت نیستند تا مشمول آیه قرار گیرند بلکه از جنس وکالتند و یا دست کم ولایت بودن آنها محرز نیست.
تفاوت رویکرد امام و رویکرد فمینیست ها
امام خمینی (ره) معتقدند که در نگاه غیر اسلامی با اینکه مدعی اند «که ما نیمی از جمعیت را آزاد کردیم. با اسم آزادی نیمی از جمعیت، تمام جمعیت را از آزادی محروم کردند!»در نگاه رهبر انقلاب، گفتمان غرب در مورد زن، «یک گفتمان کاملاً حسابشدهى سیاسى است» که از آغاز رنسانس در غرب و با حضور صنعت جدید این گفتمان رشد پیدا کرده است. این گفتمان پیرامون زن دارای اجزای گوناگونی است که دو جزء برجسته آن عبارتند از: مردواره کردن زن و قرار دادن زن به عنوان وسیله ای برای التذاذ جنسی مرد. مردواره کردن زن «یعنى زن را متشبّه به مرد قرار دادن». رهبر معظم انقلاب گفتمان غرب را در سراشیبی و لغزشگاه عجیبی میدانند. ایشان تاکید دارند که به علت غنای گفتمان اسلام، میبایست در برابر گفتمان غرب به صورت تهاجمی و طلبکارانه وارد میدان شویم و از تهدیدهای آنها نهراسیم و گفتمان اسلام را به خوبی تبیین کنیم.
اندیشه فمینیستها بر مبنای اندیشههای سکولاریستی و لیبرالیستی و پوزیتویستی بنیانگذاری شده است. اکثر فمنیستها تفاوتهای طبیعی میان زنان و مردان را نادیده میگیرند و از نظر آنها زن و مرد دارای ویژگیها و استعدادها و روحیات یکسانی هستند. آنها نسبت به نقش مادری و جایگاه زن در خانواده دید منفی و بدبینانهای دارند. فمنیستها طرفدار آزادی بیحد و حصر زنان بوده و شرکت آنان در فعالیتهای اجتماعی و سیاسی را به عنوان یک اصل اساسی پذیرفته و برای نقش آنها در خانواده ارزشی قائل نیستند.
اسلام اساساً در پی احقاق حقوق زنان است و از این حیث بر بسیاری از جنبشها و ایدئولوژیها که امروزه افتخار «اثبات حقوق زن» را تحت عنوان «فمنیسم» برای خود قایل هستند، مقدم است. تاکید امام(ره) بر شأن انسانی زنان از این باب بوده و مؤید مدعیات گونه نخُست فمنیسم میباشد، لذا تسری آن به سایر موارد مشابه جایز نیست:
در نظام اسلامی، زن به عنوان یک انسان میتواند مشارکت فعال با مردان در بنای جامعه اسلامی داشته باشد.
در ارتباط با این ادعا، امام (ره) «اصل مساوات» را صراحتاً مورد تأکید قرار داده، میفرماید:
... و از این تساوی به حقوق زن در زمینههای اجتماعی و سیاسی همچون تحصیل، کار، رای دادن، حق طلاق و... رسیدهاند. تعبیر «تساوی مرد و زن» در این مقام کراراً از سوی امام (ره) به کار رفته است.
امروز زنان در جمهوری اسلامی همدوش مردان در تلاش سازندگی خود و کشور هستند. اما از این تساوی به هیچوجه نمیتوان «تساوی مطلق حُکمی» را استنتاج نمود. یعنی چنان نیست که همة احکام شرعی مردان و زنان مطلقاً یکسان باشد.
اسلام زنها را در مقابل مردها قرار داده، نسبت به آنها تساوی دارند. البته یک احکام خاص به مرد است، یک احکام خاص به زن... این نه این است که اسلام نسبت به زن و مرد فرقی گذاشته است.
امام خمینی (ره) روابط تبعیضآمیز جنسی را شدیداً نفی کرده و به مساوات زن و مرد در آفرینش معتقدند لیکن این تساوی برخلاف نگرشهای «فمنیستی مساواتطلب»، عدم تفاوت «احکام دینی» و تشابه کامل حقوق و وظائف زن و مرد را نتیجه نمیدهد زیرا این مساوات، خلاف عدالت و موجب ظلم به زن است.
نتیجه گیری
اندیشه مصلح بزرگ معاصر حضرت امام خمینی (ره) در باره زنان نیز انقلابی در تاریخ تفکر اسلامی محسوب می شود. نگرش مترقیانه ایشان به نقش زنان و بسیج همه جانبه زنان و مردان عامل اصلی پیروزی انقلاب اسلامی بوده است. این نقش در مرحله ساقط کردن رژیم محدود نشد به نحوی که امام در برابر سخن یکی از روحانیون که بعد از سقوط رژیم پهلوی خواستار بازگشت زنان به خانه بودند، اظهار داشتند که همین زنان بودند که انقلاب را پیروز کردند و ما را به اینجا رساندند. فراهم شدن زمینه مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان از جمله دستاوردهای انقلاب اسلامی است. از نگاه امام خمینی (ره) اگر زنان در حرکت اجتماعى یک ملتى حضور نداشته باشند، آن حرکت به جائى نخواهد رسید، موفق نخواهد شد.» زنان در جمهوری اسلامی در صحنه های مختلف اجتماعی و سیاسی اثر گذار بوده اند.
حضرت امام (ره) در مقام یک عالم اسلامی آگاه به شرایط و مقتضیات زمان، در مواجه با مسئله حضور سیاسی زن در جامعه و مشارکتش در هرم قدرت، رویکردی «تحلیلی» پیشه نمودهاند. بدین معنی که قائل به تفکیک مدعیات مختلف جنبش زنان و ارایه پاسخهایی متمایز بودهاند. از این حیث «موافقت» و یا «مخالفت» حکومت اسلامی مطابق اندیشه سیاسی امام (ره) با جنبش زنان بهطور یکجانبه و کلی قابل طرح نیست و باید به شکل موردی، طرح و بررسی شود. از این منظر اثبات شأن زن در جامعه و پذیرش حقوق اولیه او که مبنای کلیه جنبشهای زنانه را شکل میدهد مورد تایید کامل حضرت امام (ره) میباشد و از این حیث امام (ره) نهتنها بر جایگاه سیاسی زنان تاکید دارند، بلکه آن را عالی و ضروری برای جامعه میدانند. امام به این نتیجه میرسند که اصل مساوات برای حکومت اسلامی در اولویت اول است ولیکن به معنای نفی وجود «فرق» و «تفاوت» حُکمی نمیباشد چراکه تفاوتهای حُکمی را هم میتوان به برتری و یا بالعکس تفسیر نمود و این امر حکایت از آن دارد که در مقوله احکام الهی، برتری با شاخصی غیر از شاخصهای رایج - که همان تقوا باشد - سنجیده میشود و شاخص تقوا از ملاحظات جنسیتی فراتر است. با این تفسیر است که مقوله زنان از دیدگاه امام (ره) در سطح مسائل نظری مربوط به «حقوق»، محدود نشده و وارد اجتماع میشود لذا ما شاهد حضور گسترده زنان در عمل و نظر سیاسی در پرتو احکام دینی میباشیم. از این حیث نیز بینش سیاسی امام (ره) کاملاً مترقی است چراکه برخلاف سایر نظریهپردازان، موفق به حضور در عرصه عمل میگردد.