به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، تعطیلات نوروز فرصت مناسبی برای بازدید از اماکن تاریخی در تهران است. از این رو بر آن شدیم تا به معرفی اجمالی مساجد قدیمی تهران که در تحولات اجتماعی و سیاسی پایتخت تاثیرگذار بودند، بپردازیم.
در اولین بخش از این مطالب اطلاعات مختصری درباره مسجد جامع بازار، مسجد معزالدوله، مسجد شاه و مسجد سپهسالار قدیم آورده شده است.
مسجد جامع بازار تهران (عتیق)
مسجدجامع تهران یا مسجد عتیق قبل از انقلاب، تنها مسجد جامع تهران بوده است، اما پس از فتوای امام خمینی(ره) مبنی بر قرار گرفتن تهران در زمره بلاد کبیره، مساجد متعددی در شهر تهران ساخته شد، مثل جامع جمهورى، مسجد جامع افسریه، مسجد جامع نارمک، مسجد جامع پونک، مسجد جامع ضرابخانه، مسجد جامع چیذر، مسجد جامع شمیران و... ولی هنوز به دلیل این که این مسجد در بافت اصلی تهران و نه شهرستان های آن قرار دارد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مسجد در مرکز محله بازار تهران و در نزدیکی مسجد امام خمینی (ره) قرار دارد. به لحاظ وجود دو مسجد در بازار، فاصله بین این دو مسجد و بازار را «بین الحرمین» نامیده اند که اکنون نیز این نام را به بازار بین الحرمین اطلاق می شود. از تاریخ دقیق احداث این مسجد اطلاعات دقیقی دردست نیست. در نقشه کرشیش، بنای مسجد جامع به همین صورت فعلی آمده و نشان می‌دهد که بیش‌تر قسمت‌های بنا تا این تاریخ ساخته شده بود.
معماری بخش‌های مختلف حاکی از شکل‌گیری تدریجی مجموعه بنا است. اثری قدیمی تر از قرن سیزدهم هجری در مسجد مذبور بنظر نمی رسد و امری طبیعی است که پس از برگزیده شدن تهران به عنوان پایتختی، بنای مسجد جامع تجدید و توسعه یافته باشد. آثار ملی ای که در مسجد جامع وجود دارد و به ثبت رسیده است، به دوران آل بویه، قاجار، صفویه و... باز می گردد و معماری اسلامی در آن به کار رفته که یکی از شاخص های مهم معماری اسلامی به شمار می رود. اکثر بنای ظاهری شبستان، به سبک معماری ابتدای اسلام است. حدودا قدیمی ترین شبستان آن شاید بیش از حدود هزار سال عمر دارد که به شبستان آیت الله شاه آبادی معروف است.
مسجد حضرت سیدالشهداء (معزالدوله )
محل قرارگیری مسجد معزالدوله واقع در خیابان امیر کبیر، خیابان ایران، خیابان احمد احمدی می‌باشد. بر طبق کتیبه موجود در شبستان مدرسه تاریخ احداث بنای مدرسه معزالدوله به سال ۱۳۱۷ می‌باشد و بر اساس کتیبه وقف نامه محمد اسماعیل میرزا معزالدوله این بهرام میرزا معزالدوله بنا را وقف نموده و ساختمان آن به سعی و اهتمام حاجیه فرخ لقا خانم زوجه مرحوم معزالدوله اتمام یافته است.
بنای تاریخی مسجد معزالدوله دارای نمایی است آجری، در این بنا که درب ورودی آن در قسمت شمالی بنا واقع گردیده است بعد از ورود به فضای هشتی می‌رسیم. هشتی به فضای اصلی ورودی که معمولا بعد از سر در قرار می‌گیرد اطلاق می‌شود. بعد از آن وارد صحن که همان حیاط یا فضای باز اصلی بنا است می‌رسیم. در پیرامون صحن فضای مختلفی واقع شده است. در قسمت شرقی آن پنج غرفه و یک صحن کوچک دیگر قرار گرفته است. غرفه‌ها فضاهایی است که پیرامون صحن یا فضای میانه قرار می‌گیرند و به آن می‌نگرند. در شمال غربی بنا سه مدرس قرار دارد. مدرس فضایی است که محل برگزاری جلسات درس در مدارس علمیه می‌باشد. در قسمت جنوب غربی بنا ابتدا مهتابی که به فضای بدون سقفی که بالا‌تر از سطح حیاط و یا در پشت بام قرار می‌گیرد و این فضا معمولا از سه طرف بسته و طرف چهارم به فضای باز مشرف است و دیوارهای اطراف آن نماسازی می‌شوند اطلاق می‌شود قرار دارد و بعد از آن به شبستان که فضای ستون داری است که از تکرار چهار طاقی‌های مشابه بوجود می‌آید می‌رسیم.
مسجد امام خمینی (شاه)
مسجد امام یا سلطانی از مساجد بزرگ و معروف تهران و از بناهای فتحعلی شاه قاجار است. که احداث آن در سال ۱۲۴۰ ه ق پایان یافت نام فتحعلی شاه بر پیشانی ایوان بزرگ سمت قبله به خط نستعلیق نوشته شده است. همچنین نام ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۷ه ق تعمیراتی به فرمان وی در مسجد انجام یافت بر سر در جلو خان شمالی دیده می شود. معماری این مسجد از لحاظ وسعت صحن،شبستانهای زیبا،گنبد عظیم کاشیکاری،طاق نما،غرفه هاو سر در با شکوه جالب است و انواع کاشیکاریهای بدیع در آن دیده می شود.
همزمان به ساختمان این مسجد در تهران در شهرستانهای دیگر نیز به همین سبک و شیوه معماری ساخته شد که آنها هم به مسجد سلطانی شهرت دارند در ساختمان مساجد سلطانی از شیوه معماری مسجد وکیل شیراز پیروی شده است. مسجد شاه، یا مسجد سلطانی، در منطقه بازار تهران قرار دارد و از بناهای دوره قاجار است. این مسجد امروزه به نام «مسجد امام تهران» شناخته می‌شود. فضایی ست مربعی با تقارن نقطه ای و حیاط مرکزی، با چرخشی ملایم نسبت به بافت شهر برای استقرار در امتداد قبله، ۴ ایوان در وسط ۴ ضلع، گنبدخانه در ضلع جنوبی، ۳ شبستان اصلی در کنج هاو حوض مربعی در مرکز حیاط مسجد امام خمینی از جنوب شرقی به بازار بین‌الحرمین و از جنوب غربی به امام زاده زید در بازار کفاش‌ها ختم می‌شود.
مسجد شهید بهشتی ( سپهسالار قدیم )
این مسجد و مدرسه که از ساخته های قرن ۱۳ است در خیابان ناصر خسرو قرار دارد و از سمت غرب به مدرسه خان مروی متصل است. این مجموعه در ابتدا به مسجد و مدرسه مرحوم میرزا محمد خان سپهسالار شهرت داشت اما با ساخت مسجد و مدرسه میرزا حسن خان مشیر الدوله و نامیده شدن آن به عنوان مسجد و مدرسه سپهسالار، این مجموعه نیز سپهسالار قدیم نام گرفت.این مجموعه از آثار میرزا محمد خان قاجار دولو کشیکچی باشی ، پسر دوم امیر حان سردار و خالوزاده عباس میرزا نادب السلطنه است.
نقشه این مدرسه شبیه مساجد چهار ایوانی و دارای دو شبستان است که از یکی برای مسجد و از دیگری به عنوان مدرسه استفاده می شود.شبستان ضلع جنوبی که به عنوان مسجد مورد استفاده است، دارای ستونهای سنگی بلند و استواری است که ار نظر معماری اهمیت دارد.شبستان دیگر که از آن به عنوان مدرسه استفاده می شود در ضلع شمالی قرار دارد. در داخل این شبستان ۲۱ بیت شعر به خط عبدالحسین زرین قلم در مدح ناصرالدین شاه و محمد خان سپهسالار دیده می شود. این مدرسه ۱۹ حجره دارد که ۸ حجره آن در حال حاضر به امور اداری و مدرس اختصاص دارد. این مدرسه و مسجد صحن زیبایی دارد و سر در آن به دو مناره کوتاه مزین شده است.
