هنر مدیریت خانه و خانواده

ایجاد انگیزه[1]

هنر، واژه‌ای است پُربار که معمولا نسبت دادن این عنوان به افراد، سبب ایجاد شوق و اشتیاق در آن‌ها می‌شود و توجه و نگاه دیگران را نیز به سوی این افراد جلب می‌کند؛ زیرا هنر نماد خلق و خلاقیت و زیبایی و جذابیت؛ توانایی و استعداد است.

اما باید بدانیم که برخی هنر را تنها با موسیقی می‌شناسند و کسی را هنرمند می‌دانند که موسیقی زیبایی خلق کند و یا صدای خوبی داشته باشد؛ برخی هنرمندی را در خلق نقاشی و خطاطی و آفرینش تابلوهای زیبا می‌دانند؛ برخی هنرمندی را در خلق آثار دستی و مجسمه سازی و سفالگری می‌دانند؛ برخی هنر را در زمینه شعر و داستان و نمایش نامه و فیلم نامه می‌دانند و برخی هنرمندی را فقط در عرصه سینما و تئاتر و هنرهای نمایشی می‌شناسند.

اما اگر منصفانه قضاوت کنیم، باید این واژه عمیق و دقیق را برای برخی از عرصه‌های دیگری که به نوعی خلق و خلاقیت و زیبایی و جذابیت؛ توانایی و استعداد، در فعالیت‌های آنان نمایان است، نیز سرایت داد. یکی از این عرصه‌ها، هنرمندی در «ایجاد ارتباط صمیمی با دیگران» است؛ یعنی اگر فردی بتواند ارتباط صمیمی با دیگران برقرار کند، این یک نوع هنر است؛ یکی از این عرصه‌ها «هنرمندی در چگونگی برخورد با مشکلات و سختی هاست؛ یکی از این عرصه‌ها «انجام دقیق و مطلوب وظایف و مسؤلیت‌هایی است که به انسان محول شده است.»

بر اساس این نوع نگاه، اگر زنی بتواند در خانه، وظایف و مسؤلیت خود را به نحو مطلوب انجام دهد: یعنی هم به عبادت خود بپردازد؛ هم خوب شوهرداری کند و هم فرزندان صالحی را تربیت نماید و ارتباط شایسته‌ای با خویشاوندان و همسایگان داشته باشد، این زن یک هنرمند واقعی است که مدیریت هنرمندانه‌ای را در خانه و خانه‌داری از خود بروز داده است.

در اسلام ریاست داخلى خانه و خانه‌دارى به عهده زن گذاشته شده است. پیامبر مکرّم اکرم (ص) در این زمینه فرمودند: «کُلُّ نَفْسٍ مِنْ بَنِی آدَمَ سَیِّدٌ فَالرَّجُلُ سَیِّدُ أَهْلِهِ وَالْمَرْأَةُ سَیِّدَةُ أَهْلِهَا^[2]؛ هر فردى از افراد بنى آدم رئیس است، مرد در امر خانواده، و زن در امور خانه و خانه دارى ریاست دارد.»

متن و محتوا

اگر با این نگاه به جایگاه زن در خانه و نقش او در این مقام توجه شود، تاثیر چشمگیری در زندگی افراد گذاشته و جوامع را نیز بیمه می‌کند، زیرا این نوع نگاه:

ـ باعث ایجاد صمیمت و محبت در بین اعضای خانواده‌ها می‌شود؛

ـ زمینه رشد و شکوفایی استعدادهای اعضای خانواده را فراهم می‌سازد؛

ـ سبب اشتیاق و نشاط زن برای ادامه دادن زندگی مشترک می‌گردد.

بنابراین مدیریت دقیق و حساب شده امور خانه یک هنر است. این هنر در زندگی حضرت زهرا (س) وجود داشته، زندگی که 18 سال بیشتر طول نکشیده؛ 9 سال در خانه پدری و 9 سال زندگی مشترک و در خانه امیرالمؤمنین علی (ع)؛ اما همین دوران کوتاه سرشار از جلوه‌های هنری است که یادآوری آن برای همگان به ویژه بانوان بسیار درس آموز است. برخی از جلوه‌های هنری در مدیریت خانواده توسط حضرت زهرا (س) عبارتند از:

 الف) هنرمندی در مدیرت انسانی خانه

این بخش از مدیریت شامل آن دسته از اقدامات و سیاست‌هایی است که توسط حضرت زهرا (س) برای ارتباط با دیگر افراد و اعضای خانواده شکل گرفته است. مثل همسر و فرزندان

۱. همسر

از امتیازات یک بانوی مسلمان توفیق او در امر همسرداری است. در منابع دینی آمده: هنگامی که پیامبر (ص) انواع حج را برای مردم تبیین می‌کردند و در مقام بیان پاداش برخی از اعمال قرار گرفتند، فرمودند: «الْحَجُ‏ جِهَادُ کُلِ‏ ضَعِیفٍ‏^[3]؛ انجام مناسک حج، جهاد هر ضعیفى است.»

یعنى هر که قوّه آن ندارد که با کافران بجگند، هنگامی که حج انجام دهد، ثواب جنگجویان را به او می‌دهند. آن حضرت در ادامه این روایت می‌فرمایند: «جِهَادُ المَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّل^[4]؛ جهاد کردن زن حسن شوهرداری است.» یعنی آنکه حقّ شوهر به نحو مطلوب ادا شود.

در این روایت عنوان «جهاد» آمده و همان گونه که می‌دانید، جهاد به شکل عام دو نوع است، جهاد اصغر (جنگ سخت) مثل جنگ تحمیلی و جهاد اکبر (جهاد با نفس) و بر اساس نظر بیشتر علمای اسلام، منظور از جهاد در اینجا همان جهاد اکبر است که بسیار سخت؛ اما ممکن و قابل دسترس می‌باشد.

امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) در توضیح روایت فوق می‌فرماید: «حسن التبعل یعنی چه؟ عده‌ای خیال می‌کنند جهاد زن این است که فقط وسایل راحتی مرد را فراهم کند. حسن تبعل فقط این نیست؛ این جهاد نیست؛ جهاد این است که زنان مبارز، مؤمن و فداکار وقتی شوهرهایشان مسئولیت‌های سنگینی دارند، بار آن سنگینی به میزان زیادی روی دوش آن‌ها می‌افتد. شماها مأموریت دارید. خدمات شما همین طور است. وقتی مرد خسته می‌شود، اثر خستگی او در خانه ظاهر می‌شود. وقتی به خانه می‌آید، خسته، کوفته و گاهی بد اخلاق است و این بداخلاقی و خستگی و بی‌حوصلگی ناشی از محیط کار، به داخل خانه منعکس می‌شود. حالا این خانم اگر بخواهد جهاد بکند، جهاد او این است که با این زحمت‌ها بسازد و آن‌ها را برای خدا تحمل کند؛ این می‌شود حسن التبعل.»[5]

ایشان در جای دیگری خطاب به همسران و مادران جانبازان می‌فرمایند: «حسن التّبعل»؛ حسن التّبعل یعنى این؛ یعنى آبروى شوهر را حفظ کردن؛ شخصیت شوهر را حفظ کردن؛ این حسن التّبعل است؛ یک نمونه‌اش همین است که شوهر رفت در راه خدا (و شهید شد)؛ بچه‌هایش و جوجه‌هایش را در آغوش رعایت خودشان و با تربیت خودشان آن چنان بزرگ کنند که این‌ها احساس افتخار کنند و راه شهید را ادامه بدهند.»[6]

بنابراین هنرمندی زن در رابطه با شوهر در این دو سخن زیبای رهبری تبیین شد و خلاصه آنکه: «همراه بودن زن با شوهر در همه حال»؛ «کم توقع بودن»، «گلایه نکردن» و «صبر و استقامت در سختی‌های زندگی» نمونه‌هایی از هنر مدیریتی زن در خانه است.

حضرت زهرا (س) الگوی کامل این نوع هنرمندی است. زیرا آن حضرت با تمام وجودش همسرش را در امور دنیوی و اخروی یاری و مدد کردند و در لحظه به لحظه زندگانی نُه ساله‌اش، از کمک‌های روحی و معنوی به همسرش دریغ ننمودند.

حضرت علی (ع) درباره ایشان می‌فرماید: «وَ لَقَدْ کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَتَنْکَشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان[7]‏؛ هرگاه به همسرم نگاه می‌کردم غم و اندوه‌هایم برطرف می‌شد.»

در تاریخ آمده آنگاه که امیرالمؤمنین علی (ع) از مسجد برگشت و چشم حضرت زهرا (س) به او ‌افتاد، بر شانه‌های آن حضرت تکیه کرد و فرمود: «روحم فدای روح تو و جانم سپر بلای تو باد ای ابوالحسن! اگر در شرایط خوب باشی من با تو هستم و اگر در شرایط بدی باشی من نیز با تو هستم.»[8]

در یکی از روزهای پر مشقت، غذا در منزل امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) کمیاب شده بود. امام از همسرش پرسید: «فاطمه جان! غذایی داری که مقداری تناول کنیم؟» فاطمه (س) پاسخ داد: سوگند به آن خدایی که مقام و عظمت تو را بالا برد! سه روز است که غذای کافی در منزل نداریم و مقدار اندکی هم که داشتیم به شما بخشیدم و خودم رنج گرسنگی را تحمل کردم.»

امام علی (ع) فرمود: «چرا به من اطلاع ندادی؟» حضرت زهرا (س) پاسخ داد: «کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله نَهَانِی أَنْ أَسْأَلَک شَیئاً فَقَالَ لَا تَسْأَلِی ابْنَ عَمِّک شَیئاً إِنْ جَاءَک بِشَی ءٍ عَفْواً وَ إِلَّا فَلَا تَسْأَلِیهِ؛ رسول خدا (ص) مرا نهی فرموده است که از تو چیزی بخواهم و به من سفارش کرده که: از پسر عمویت چیزی درخواست نکن! اگر خودش چیزی آورد، بپذیر و گرنه خودت درخواست نکن.»[9]

سه شبانه روز در منزل غذایی نبوده؛ اما زندگی را اداره کرده و همسرداری و بچه‌داری نموده و کانون گرم خانواده را رها نکرده و مثل برخی از زن‌های امروزی نکرده که با این بهانه قهر کند و به خانه پدر برگردد. هم زندگی خود را مختل نماید و هم زندگی والدینش را.

تفاهم در زندگی مشترک یکی دیگر از هنرمندی‌های حضرت زهرا (س) است. امیرالمؤمنین علی (ع) در این باره می‌فرماید: «به خدا سوگند در سراسر زندگی مشترک با فاطمه (س) تا آنگاه که خدای عزیز و جلیل او را قبض روح فرمود هرگز او را خشمگین نساختم و بر هیچ کاری او را اکراه و اجبار نکردم، و او نیز مرا هرگز خشمگین نساخت و نافرمانی من نکرد.»[10]

سلمان فارسی (ره) چنین حکایت می‌کند: «روزی حضرت فاطمه زهراء (س) بر پدرش، رسول خدا (ص) وارد شد. آنگاه که رسول خدا چشمش بر چهره فاطمه افتاد، او را گریان و غمگین دید، به همین جهت علّت را جویا شد؟

حضرت زهراء (س) در پاسخ پدر اظهار داشت: ای رسول خدا! روز گذشته بین من و همسرم، علیّ بن ابی طالب (ع) جریانی اتّفاق افتاد که با یکدیگر ضمن صحبت، شوخی و مزاح می‌کردیم و من جمله‌ای را به عنوان شوخی به شوهرم گفتم، که احساس کردم موجب ناراحتی او شد و بلافاصله پشیمان گشتم و از او خواهش کردم تا از من راضی و خوشحال گردد.

او نیز عذر مرا پذیرفت و شادمان شد و با خنده‌روئی با من مواجه گشت و احساس کردم که از من راضی می‌باشد؛ ولی اکنون از خدای خود وحشت دارم که مبادا از من خشمگین و ناراضی باشد.

رسول خدا (ص) با شنیدن چنین مطالبی اظهار نمود: ای دخترم! همانا رضایت و خشنودی شوهر همانند رضایت و خوشنودی خداوند متعال خواهد بود و غضب و ناراحتی شوهر، سبب نارضایتی و ناراحتی خدا می‌گردد.

و سپس افزود: هر زنی که خداوند را همچون حضرت مریم عبادت و ستایش کند؛ ولی شوهرش از او ناراضی باشد، عبادات و اعمال او مقبول درگاه خدا قرار نمی‌گیرد.

ای دخترم! بدان که بهترین اعمال، فرمان بُرداری و تبعیّت از شوهر است، البتّه در مواردی که خلاف اسلام و قرآن نباشد بعد از آن، فرمود: «ای دخترم! هر زنی که زحمات و مشقّات خانه‌داری را تحمّل کند و خانه‌داری نماید و برای رفاه و آسایش اعضای خانواده‌اش تلاش کند، همانا او اهل بهشت خواهد بود.»[11]

در این جریان حضرت زهرا (س) فقط احساس کرد که همسرش را ناراحت نموده، به همین علت عذر خواهی نمود؛ اما متاسفانه برخی از زنان هستند که واقعا همسر خود را آزار می‌دهند و اسباب ناراحتی او را فراهم می‌کنند؛ اما هرگز حاضر به یک عذرخواهی ساده هم نسیتند.

۲. فرزندان

یکی از وظایف سنگین و مهم حضرت زهرا (س) تربیت اولاد بوده است؛ زیرا فرزندان آن حضرت اشخاص عادی نبودند، بلکه چنین مقدر شده بود که نسل پیامبر اعظم (ص) از فاطمه (س) به وجود آید. رسول خدا (ص) خطاب به امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى جَعَلَ‏ ذُرِّیَّةَ کُلِ‏ نَبِیٍ‏ مِنْ‏ صُلْبِهِ‏ وَ جَعَلَ‏ ذُرِّیَّتِی‏ مِنْ‏ صُلْبِک[12]‏؛ ای علی! خداوند تبارک و تعالی ذریه پیامبران را در صلب خودشان قرار داده است، ولی نسل مرا در صلب تو مقرر فرمود.»

حضرت زهرا (س) در این زمینه نیز الگوی کامل است. او که خود، تربیت یافته دامان وحی بود، به خوبی می‌دانست که در تربیت اسلامی از چگونگی شیر دادن به کودک و نگاه‌های محبت‌آمیز مادر و بوسه زدن بر لب‌های معصوم کودکان گرفته تا تمام حرکات و اعمال و گفتارش، بر روحیه حساس آن‌ها تأثیر می‌گذارد و از طرف دیگر او می‌دانست، باید امامانی چون حسن و حسین (ع) و شیر زنانی چون زینب و ام کلثوم را تربیت کند و الگوهایی را به جامعه تحویل دهد که آیینه و معرف حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه‌گر باشد.

از این رو، آن حضرت روحیه تعبد و بندگی را از کودکی به فرزندانش می‌آموخت و آنان را در حد طاقتشان با عبادت آشنا می‌ساخت، به گونه‌ای که حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن وادار می‌کرد.

حضرت در روز بچه‌ها را می‌خوابانید تا کاملاً استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می‌داد تا بدین گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوب‌تری از نظر جسمی و روحی برای شب زنده‌داری داشته باشند. او به حدی در این کار جدی و قاطع بود که نمی‌گذاشت احدی از اهل خانه، خوابش ببرد و می‌فرمود: «محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند.»[13]

حضرت زهرا (س) فرزندش امام حسن و امام حسین (ع) را به مسجد می‌فرستاد تا سخنان پیامبر (ص) را به دقت گوش کنند و در خانه برای مادر نقل نمایند.[14] این کار هم سبب انس گرفتن آنان با مسجد و محیط‌های مذهبی می‌شد و هم اینکه زمینه فراگیری معارف دینی را برای آنان فراهم می‌کرد.

حضرت زهرا (س) رفتارهای انسان‌دوستانه را با رفتار و عمل خویش به فرزندانش آموزش می‌داد و از این طریق زمینه نهادینه‎سازی رفتارهایی همچون «ایثار و از خودگذشتگی» را در آن‌ها فراهم می‌نمود. جریان‌های اطعام سه روزه به مسکین، یتیم و اسیر و مقدم داشتن همسایگان برخود در دعا کردن نمونه‌های عینی و مصداقی این شیوه تربیتی می‌باشد.

ب) هنرمندی در مدیریت اقتصاد و منابع مالی خانه

مقصود از مدیریت اقتصادی و منابع مالی، همه آن چیزی است که با اقتصاد خانواده مرتبط است. اموری همچون مدیریت دخل و خرج، قناعت و ساده‌زیستی و کم کردن توقعات بی‌جا از همسر برخی از مصادیق عینی مدیریت اقتصادی خانه است.

حضرت فاطمه (س) دنیا را بد نمی‌دانست، بلکه کوچک می‌شمرد. از این رو، حب و شیفتگی آن را در دل نداشت. دنیا را به سان گذرگاه می‌نگریست که اقامتگاه چند روزه‌ای برای او خواهد بود. با چنین نگرشی از خانه ساده‌اش خسته نمی‌شد و هر روز به فکر تغییر دادن محیط خانه و عوض نمودن وسائل زندگی نبود و درباره مهریه اندکش احساس پشیمانی نمی‌کرد و جهیزیه مختصر خود را برتر از بهترین لوازم خانه‌ها می‌دید و از وضع زندگی خود راضی و شاکر بود.

جابر بن عبداللّه انصاری حکایت می‌کند: «روزی پیامبر خدا (ص) بر فاطمه (س) وارد شد و متوجه شد که زهرا (س) خود را به وسیله جُل پلاس شتر پوشانده است و مشغول دستاس کردن می‌باشد و شیر خواره‌اش نیز در دامانش شیر می‌نوشد.
حضرت رسول (ص) گریان شد و فرمود: «ای دخترم! تلخی‌های دنیا زودگذر می‌باشد، ولی لذّت‌های آخرت جاوید است.»
فاطمه زهرا (س) اظهار داشت: «من خداوند را بر نعمت‌هایش شکر می‌گویم و در تمام حالات حقّ او را پاس می‌دارم.»
در همین لحظه بود که خداوند متعال این آیه شریفه قرآن را بر حضرت رسول فرستاد: «وَ لَسَوْفَ یُعْطیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی[15]؛ و پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی.»[16]

کارِ خانه نیز جزء اساسی سیستم اقتصادی و اجتماعی است. حضرت زهرا (س) کار خانه را تا جایی که برای افراد خانواده و حتی فرزندان شیرخوار، مطلوبیت و رضایت خاطر ایجاد می‌کرد، برنامه‌ریزی و تنظیم می‌کند.

در روایات آمده که امیرالمؤمنین و حضرت زهرا (س) در کارِ خانه با هم همکاری می‌کردند. حضرت علی (س) هیزم جمع می‌نمود، آب می‌کشید، جارو می‌کرد و حضرت زهرا (س) گندم آسیاب می‌کرد و نان می‌پخت.[17]

حضرت زهرا (س) با آن همه مقام و منزلت، کار خانه را خود انجام می‌داد و حتی کارها را با خادم خود تقسیم کرده بود. یک روز ایشان کارهای منزل را انجام می‌داد و روز دیگر فضه.[18]

همچنین نقل شده که: «لَقَدْ طَحَنَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى‏ مَجِلَتْ‏ یَدَاهَا وَ طَبَّ الرَّحَى فِی یَدِهَا[19]؛ به راستی دختر رسول خدا (ص) آنقدر دستاس کرده بود که دستانش تاول زد و دسته دستاس در دست و اثر گذاشته بود.»

بنابراین سبک مدیریتی حضرت زهرا (س) در اقتصاد خانواده، یک مدیریت جهادی و هنرمندانه بوده است، هر زمان که لازم بوده، خود ایشان کار می‌کرده و در برخی از موارد دیگران را به کار می‌گرفته و در همه حال، با قناعت‌ورزی و ساده‌زیستی زمینه آرامش و آسایش خود  اعضای خانواده را فراهم می‌کرده است.

گریز و روضه

آری فاطمه اطهر (س) در کنار انجام عبادات و اعمال عبادی خود، هرگز از همسرداری و فرزندپروری و حتی اقتصاد خانواده، غافل نبود و در تمام این زمینه‌ها نیز نقش یک مدیر موفق را اجرا نموده است؛ اما افسوس و هزاران افسوس که در اثر مصیبت‌های وارده و اوضاع و احوال رقت باری که بعد از رحلت پیامبر (ص) پیش آمد، این چراغ فروزان هدایت در 18 سالگی و در اوان جوانی، خاموش شد و آن صدمات و لطمات بر پیکر لاغرش وارد گشت و مقدمات شهادت و رحلت او در بهار جوانی فراهم گردید.

 در روایت آمده که پیامبر اسلام (ص) سه روز پیش از وفاتش به علی فرمودند: «سلام بر تو ای پدر دو ریحانه‌ام! من دو فرزندم حسن و حسین (ع) را به تو سفارش می‌کنم. به زودی دو رکن اساسی تو، دنیا را ترک می‌کنند، آنگاه خداوند جانشین و خلیفه من است برای تو.

زمانی که پیامبر (ص) وفات کرد، امیرالمؤمنین (ع) فرمود: این یکی از رکن‌های من که رسول خدا (ص) خبر داده بود. و پس از شهادت فاطمه (س) نیز گفت: این هم رکن دوم من که رسول خدا (ص) از آن خبر داد.[20]  

فاش می‌گویم اگر زهرا نبود                رد پایی از شه بطها نبود

فاطمه روح و روان مصطفاست             فاطمه رکن علی مرتضاست

مرتضی مشکل گشای ماسواست           فاطمه مشکل گشای مرتضاست

آنگاه که فاطمه زهرا (س) به شهادت رسید، امیرالمؤمنین (ع) او را در کنار قبرش قرار داد. سپس خطاب به رسول خدا عرض کرد: «یَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ‏ صَفِیَّتِکَ‏ صَبْرِی‏ وَ رَقَ‏ عَنْهَا تَجَلُّدِی ... أَمَّا حُزْنِی فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَیْلِی فَمُسَهَّد[21]؛ ای رسول خدا! با شهادت فاطمه (س) صبر و شکیباییم کاسته شد و طاقت و توانایی ازدستم رفت. بعد از این پیوسته در حزن و اندوه به سر می‌برم و شب‌ها را به بیداری می‌گذرانم.

مرحوم علامه مجلسی در روضه المتقین، به نقل از بخاری می‌نویسد: «تا فاطمه زنده بود، علی (ع) شخصیت مورد توجه مردم بود، ولی بعد از شهادت آن بانو، امیرالمؤمنین (ع) احساس غریبی کرد.»[22]

منبع

[1]. روش ابهام در موضوع.