ضرورت ارتباط
ارتباط، زمینه تأثیرگذاری و انتقال پیام است. زمانی که ارتباطی صحیح و دوطرفه شکل میگیرد، سفرهای گسترده میشود که بهرههای مادی و معنوی سرشاری را با خود همراه میکند. اگر این ارتباط با رویکردی دینی و هدفمند آغاز و مدیریت شود، نتایج بهتری ارزانی دو طرف آن خواهد شد و آنگاه که این ارتباط، با مؤلفهای به نام استمرار همراه باشد، این نتایج ماندگاری و اثربخشی بیشتری خواهد داشت.
زمانی که امام جماعت مسجد، به قصد انتقال پیامهای دینی با مراکز آموزشی و مدارس ارتباط میگیرد، عنصر هدفمندی وجود دارد و آنگاه که در طول سال تحصیلی به مناسبتهای مختلف و شیوههای گوناگون این ارتباط را ادامه میدهد، از استمرار هم بهره جسته است. نتیجه این تعامل، گرایش دانشآموزان به نماد دینی و به دنبال آن، قرار دادن برنامههای معنوی مسجد در فهرست کارهای روزانه در طول سال خواهد شد.
نماد و نهاد
لباس روحانی نمادی از دین و دینداری است و روحانی فردی است که رفتارها و منش او برای دیگران حجت به شمار میرود. در مهارت ارتباط تصریح شده است عمده تأثیرگذاری در ارتباط به عوامل ظاهری و زبان بدن بر میگردد. در روانشناسی دین نیز بر این مسئله تأکید شده است که تحول دینداری در افراد با حرکت از نماد و سمبل آغاز و به سوی نهادینه شدن سرازیر میشود. برای توجه بیشتر به این مسئله، تمثیل زیر میتواند یاریرسان خوبی باشد:
«پیرمردی به قصد آزمایش سطح فکر سه فرزند خود، از آنان خواست تا هر کدام به شیوهای که مناسب میدانند، انبار خانه را پر کنند و به آنها گفت که برنده کسی است که در زمان کمتر و با هزینه کمتری بتواند از عهده پر کردن همه انباری بر آید. فرزند اول موفق شد انبار را پر از شن و ماسه کند و حتی دریچههای نور را هم مسدود نماید. روز بعد، فرزند دوم توانست در مدت کمتری انباری را با کاه پُر کند. نوبت به فرزند سوم رسید. او لحظهای به داخل انباری رفت و برگشت و اعلام کرد که کارش تمام شده است. همگی با شگفتی وارد انباری شدند ولی آن را خالی یافتند. تنها شمعی در آن روشن شده بود. پیرمرد از فرزندش خواست تا برایشان توضیح دهد. فرزند گفت من شمعی روشن کردهام و با نور همه این مکان را پر کردهام. اکنون همه روزنههای این انباری از نور شمع پر شده است».
پر کردن روح و جان دانشآموز از خاطرات خوب نسبت به روحانی، نقش برجستهای در آینده دینی او خواهد داشت. دانشآموز با ارتباطی که از سوی روحانی با او و مدرسهاش گرفته میشود، میتواند احساس خوش بودن با روحانی را تجربه کند و میتواند در اثر ناکارآمدی ارتباط، برداشتی نامناسب از دین و دینداری در روان او شکل بگیرد که پاکسازی این برداشت به زمان زیادی نیازمند است. بر این اساس، بخشی از اثرگذاری ارتباط با دانشآموزان در این مهم نهفته است و تمام برخوردهای امام جماعت با دانشآموزان، جایگاه ویژه خود را خواهد داشت.
تنوع بخشی به ارتباط
یکی از اسرار جذابیت دوستیها در دنیای نوجوانان و جوانان، متنوع بودن آن است. زمانی که نوجوان با دوست خود در قالبهای گوناگون تحصیلی، علمی، ورزشی، مذهبی و عاطفی ارتباط میگیرد، گوناگونی ارتباط او را به سمت تداوم و تعامل بیشتر میکشاند. حال اگر این ارتباط فقط یک بعد و جنبه داشته باشد، به مراتب از میزان و مؤثر بودن آن کاسته خواهد شد. بر این اساس، یکی از قوانین ارتباطگیری امام جماعت با دانشآموزان، توجه به ایجاد تنوع در رابطه و فراهمسازی زمینه برای آن است. اگر ارتباط با دانشآموز تنها در قالب نماز جماعت و سخنرانی خلاصه شود، ارتباطی یکسویه و کمتنوع خواهد بود که نتیجه آن کمرغبتی نسبت به تداوم ارتباط است؛ ولی زمانی که شکلهای ارتباط گستره بیشتری مییابد، به همان میزان برداشتهای معنوی و فرهنگی فزونتری بر آن بار خواهد شد.
بر پایه تحقیقات انجام شده، بیشتر یادگیریها به شکل غیررسمی و غیرمستقیم انجام میشود و حضور ارتباط گیرنده در موقعیتهای گوناگون، سبب انتقال پیامها در قالبهای غیررسمی آن خواهد شد.
پیشنیازهای ارتباط
مهارت ارتباط همانند دیگر مهارتهای فردی و اجتماعی، نیازمند فراهم شدن مقدماتی است تا نتایجی سودمند را به دنبال داشته باشد. یکی از این زمینهها، خصوصیات فردی امام جماعت است. از جمله مواردی که در میزان تأثیرگذاری در ارتباط با نوجوانان مؤثر است، عبارتاند از: روحیه برونگرایی و مردمآمیزی؛ ایمان به اثربخشی ارتباط؛ سطح تحمل و حوصله بالا؛ اطلاع از اطلاعات موجود در دنیای دانشآموزان مانند اطلاعات ورزشی، فناوری و مانند آن؛ مخاطبشناسی؛ آگاهی از نیازهای فکری و عاطفی کنونی دانشآموزان؛ خلاقیت در محتوا و شیوه ارائه.
راهکارهای ارتباط
الف) ارتباط عاطفی
از آنجا که عاطفه در دنیای روانی انسانها به ویژه نوجوانان، عاملی مهم در ارتباطگیری است، اولین نکته در راهکارها نیز به این مسئله اختصاص دارد. معنای دیگر جمله این است که لازم است امام جماعت حضور عاطفی بیشتری در دنیای نوجوان داشته باشد و بستری را فراهم سازد تا اصل روانشناختی «خوشایندسازی» شکل بگیرد و دانشآموزان از یادآوری نام و شخصیت امام جماعت، احساس خوبی پیدا کنند و خاطرهای خوش را تداعی نمایند. این اصل، سبب تکرار و تمایل به بیشتر شدن ارتباط خواهد شد. در نقطه مقابل نیز، چنانچه دانشآموز از حضور روحانی در مدرسه، احساس ناخوشایندی مانند خستگی، یکنواختی، سخنان مغایر با نیاز و مانند آن را تجربه کند، به شدت از ایجاد رابطه با روحانی و مکانها و برنامههایی که وی در آنها نقش دارد، گریزان خواهد شد و نوعی دلزدگی در وجود وی پدید میآید. میتوان موارد زیر را در تقویت بعد عاطفی ارتباط امام جماعت با دانشآموزان مورد توجه قرار داد:
حضور روحانی به عنوان بیننده برخی از مسابقات ورزشی مدرسه؛
نقش روحانی در پذیرش و اهدای جوایز برترینهای علمی، ورزشی و پرورشی؛
پیشنهاد و پذیرش برخی از مسابقات فرهنگی مانند کتابخوانی از سوی امام جماعت؛
تعیین ملاکهای دانشآموز برتر اخلاقی از سوی امام جماعت و اهدای جایزه ویژه به آن؛
ارتباط امام جماعت در قالب مشاور مذهبی با دانشآموزان در مدرسه؛
حضور پررنگ امام جماعت در مناسبتهای مذهبی بهویژه روزهای ولادت.
ب) ارتباط آموزشی
دانشآموزی از نگاه دین، یک امتیاز است و روحانی بهعنوان نماد دین، میتواند مشوق و یاریدهنده این فضیلت باشد. زمانی که زمینه بهرهوری از دانش دینی و علوم مرتبط با آن، برای دانشآموزان فراهم میگردد و توان استفاده از سفره علمی یک دینشناس به وجود میآید، میتوان را روشی مهم در اثربخشی و ماندگاری ارتباط دانست. احسان علمی امام جماعت و آموزش مسائلی که نیازهای فکری اکنون و آینده نوجوان و دانشآموز را تأمین میکند، هیچگاه از حافظه فراگیرنده پاک نخواهد شد و خود زمینهای برای ارتباط با دیگر عالمان دینی خواهد شد. در این بخش نیز، توجه به ذائقه و توان مخاطب در یادگیری و استفاده از روشهای ساده، فعال و جذاب، سودمندتر خواهد بود. در این بخش میتوان روشهای زیر را توصیه کرد:
برگزاری کلاسهای تقویتی در مسجد: برخی از این کلاسها میتواند توسط خود روحانی تدریس شود و برخی دیگر توسط نیروهای مسجد.
آموزش مسائل دینی: علاقه به دین در نوجوان همگام با جهش در رشد فیزیکی، با برجستگی بیشتری اتفاق میافتد و نیاز به دانستن آنچه حدود الهی معرفی شدهاند، در این سن از شدت و رغبت بیشتری برخوردار است.
آموزش اخلاق: تمایل به کامل شدن و دور شدن از خصوصیات منفی، نیازی روانشناختی است و مانند جوی روان در دل و جان دانشآموزان طراوت ایجاد میکند. چنانچه امام جماعت به صورت منظم جلسات اخلاقی را با عنوانهایی چون آداب معاشرت، مهارتهای زندگی و شیوههای موفقیت در تحصیل و زندگی برگزار کند، میتواند زمینه را برای شکوفایی همه جانبه دانشآموزان فراهم کند و یادگاری روشن و لذتبخش از یک روحانی را در دل و جان آنها برای همیشه باقی بگذارد.
طرح سؤالهای مهم درباره دین همراه با معرفی منابع و تعیین زمان مشخص برای پاسخگویی به آنها، بخشی از حضور فکری روحانی در ذهن و جان دانشآموز است.